Monday, September 13, 2010

नयाँ नेपालको खोजी गर्ने कृति ः ‘कालो चायाँ’

–नन्दलाल आचार्य
दुनियाँ ऐसी बाबरी पत्थर पुजन जाय,
घरकी चकिया कोई न पुजे जिसका पिसा खाय ।
(संसार कस्तो पागल छ, ढुंगालाई पुज्न कहाँकहाँ पुग्छ तर आफ्नो घरको जाँतोलाई पुज्दैन जसबाट पिसेको खान्छ ।– कबीर)
चारैतिर जोखिम मोलेर नेपाली समाज अहिले हिँडिरहेछ र आफ्नो पागलपन र अराजकताको ढाकछोप गरी टिठलाग्दो विक्षिप्तता लुकाउन अरूलाई पागल भनिरहेछ । गुणी र बैगुणी चिन्न सकिरहेको छैन । सार्बजनिक स्थल सफा र हराभरा राख्न जुट्नु, कसैले खान पाएको छैन कि भनेर चिन्ता गर्नु, आफ्नो आङ्ग नाङ्गो राखेर अर्कालाई जाडोे भयो कि भन्ने चिन्ता गर्नु, सडकमा उभिएर सत्य र न्यायका स्वरहरू उराली हिँड्नु, एक छिन पनि नसुस्ताई सार्वजनिक स्थलमा थाँती रहेका सानातिना कामहरू गरिरहनु, जनताले चेतना भेट्ने खालका जनगीत, श्लोक र कविता स्वतःस्फुर्त रूपमा भन्नु, जनता पिरोल्ने पिराहाहरूका कर्तुतलाई फुटेका आँखाले पनि हेर्न नचाहनु जस्ता कार्यहरू विल्कुलै खराब हैनन् । तर त्यस्तै काम गर्ने महापुरुष गम्भीरबहादुर थापालाई पागल भन्छ यो समाज । ‘म जहाँ पुग्छु, त्यही मेरो घर हो । म पढेको मान्छे हैन, अक्षरसम्म चिनेको मान्छे हुँ । म डुलिहिँड्ने र हरेक ठाउँको हालखबर मनमा गुनिरहने यस युगको नारदजस्तो पात्र हुँ । म सकुञ्जेल हिँड्छु र जनता जगाइरहन्छु । म जे देख्छु, त्यही लेख्छु । नेताले नेपाल खाएको देख्दा, ज्ञानेन्द्रले नेपाल मासेको भेट्दा, सेनाले जनता मारेको पाउँदा, क्रान्तिकारी हुँ भन्नेले सामन्तलाई छाडेर निमुखा वर्गलाई पिरोलेको भेट्दा, ठूलाबडाले गरिव निमुखालाई सताएको पाउँदा, वनजङ्गल मासेर मोजमस्ती गरेको देख्दा टुलुटुलु हेर्न सकिनँ र लेखेँ । तिनीहरूको कर्तुत जनताका सामु राखिदिएँ । जनतालाई सुनाउँदै गएँ । मैले आम जनताका दुःख र वेदना लेख्ने र गाउँने गरेको छु । मैले पाएको केही छैन, पाउने लालच राखेर संसार चहार्दै हिँडेको पनि हैन । तर पनि कतै न कतै केही न केही पाइरहेकै छु—कतै धम्की पाएँ, कतै गालीगलौज भेटेँ । कतै पागलको संज्ञा पाएँ त कतै मगन्तेको बिल्ला भेटेँ । कुनै कुनै सज्जन महानुभावहरूबाट भने मैले ठूलो सन्तोष पाएको छु । आफ्नो अभियानलाई अघि बढाउने ज्ञान भेट्टाएको छु । राम्रो काम भएको पाउँदा गुनगानका गाथा पनि गाएको छु । मेरो लिनु र दिनु केही छैन । नेता सप्रे र भोलिका पुस्ताका लागि नेपाल बचाइदिए, क्रान्तिकारी एवं परिवर्तनकारीहरूले बाटो नविराए र सिर्फ जनता जागे अनि विकृतिका विरुद्ध लागे म आफूलाई धन्य ठान्नेछु ।’ यस्ता कथन राख्ने र बोलेअनुरूप कार्य गर्न अग्रसर अर्का साधक लेखबहादुर कार्की पनि पागलमा नै गनिएछन् । ‘जनताको माझ रहनु, जनताको माझबाटै धेरै धेरै कुरा सिक्नु अनि जनताकै माझमा नै सिकेका कुरा अरूलाई बुझाउनुजस्तो महान् कुरा अरू विश्वविद्यालयमा सायदै होला । क्रान्तिको महाअभियानमा पस्नु, यस्तो विश्वविद्यालयको विद्यार्थी हुनु मेरो अहोभाग्य हो । यहाँ जो पनि आजीवन विद्यार्थी नै रहिरहने रहेछ । सिकेर सिकी नसकिने अथाह कुराहरू रहेछन् यहाँ । जानेर जानी नसकिने अनन्त कुरा रहेछन् यहाँ । यहाँ यस्तो पनि देखियो आमा, युगौँयुगदेखि उत्पीडनमा परेर लाटिएका जीब्राहरू छुराजस्तो धारिलो भएको पनि देखियो । सन्दुक खोल्न नजान्ने हातहरू बन्दुक चलाउन जान्ने भएको पनि देखियो । टोपीमा, तन्नामा दिनभरि कार्चोपी बुट्टा भर्ने बहिनीहरू कम्मरभरि कार्तुसको माला भिरेर युद्धको गीत गाउँदै रनबन चाहरेको पनि देखियो । कपुरी ‘क’ नजान्ने हातहरू –हामी निरंकुशताका कैदी हैनौँ स्वतन्त्रता, समानता र न्यायका सेनानी हौँ भनेर भित्ता भित्तामा गर्जना कोर्ने भएको पनि देखियो । यस विश्वविद्यालयको प्राङ्गणमा त यस्तो लाग्छ—हावाको सुसाइभित्र जुलुसको तुमुल ध्वनि मिसिएर आएजस्तो, गृहिणीले घुमाएको जाँतोमा जनता खाने घुन कीराहरू, मकैकोदोसँगै पिसिएर आएजस्तो । चराहरूको चिरविराहट भित्र नयाँ दिनको स्वागत गान भेटिन्छ यहाँ । नदीहरूको कुलकुलाहटभित्र धर्तीकै उमङ्ग छचल्किएको आभाष मिल्दछ यहाँ । यहाँ हरेक चीज नौलो छ, नयाँ छ । युद्ध भन्ने कुरा सिकेर जान्ने कुरा होइन रहेछ । हामी व्यवहारबाट धेरै कुराहरू सिक्दै जान्छौँ ।’ भन्ने हरफका जन्मदाता पुन्य कार्की पनि एकाधपटक पागल ठानिए । त्यस्तै मातृका पोखरेल, टीकाराम पौडेल, इन्द्र राउत, दीपक चिन्तक, जोतारे धाइवा, स्वस्ती थापा, महेश्वर चामलिङ्ग, राममणि पोखरेल, रत्नप्रसाद काफ्ले, गिरिलाल परियार, तेजनारायण शेर्पा, भक्तबहादुर सिंह, यादवकुमार कार्की, केदारकुमार थापा, शंकरबहादुर थापा, भागवत राउत, जीवराज ढुगााना, हरि शरण, हेमबहादुर बस्नेत, कुबेरध्वज कार्की, छविनकुमार मगर, मदन तामाङ्ग, नारायण कार्की, बोधविक्रम घिमिरे, शिबहरि राई, नारायण काफ्ले, बिमल कार्की, कुमारसिंह कार्की, नन्दप्रसाद पोखरेल, राजकुमार खड्का, कौशल चेमजोङ्ग, वृषबहादुर तामाङ्ग, कपिल ठकुरी, बिरशबाबु शाही, लीलाप्रसाद निरौला, नन्दलाल आचार्यजस्ता कलमजीवीहरू पनि पागल ठानिएलान् कि भन्ने जगजगी छ । राम्रो काम गर्ने लक्ष्मीप्रसाद, भूपि शेरचन, गोपालप्रसादजस्ता साहित्य साधकहरूलाई पागल भनी सकेको सन्दर्भमा पागल पद पाउनु गर्वको विषयमा रूपान्तरित भएको प्रतीत हुन्छ । राजनीतिज्ञ तथा साहित्यकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला साहित्यमा भने सम्राट पनि नाङ्गै हुन्छ भन्थे रे । देशको विद्रूप राजनीतिले स्रष्टा जन्माउँदो रहेछ । आफ्नो मौलिक आवाजबाट राजनीतिलाई सपार्ने चाहनाका साथ धेरै स्रष्टा जन्मदा रहेछन् । सन्दर्भअनुकूल भन्नुपर्दा यस्तै गर्विलो काम गरेर पागल पद धारण गर्न लायक एक स्रष्टा हुन्– टंकबहादुर आलेमगर (उपनाम रोशन थापा) । २०६४।०५।०१ मा प्रकाशित उनको एक मात्र कृति ‘कालो चायाँ’ लघुकथा संग्रहका बारेमा सामान्य विश्लेषण गरी नयाँ नेपाल निर्माणमा सहयोगी कृतिको रूपमा पुष्टि गर्न खोजिएको छ ।
साधो सहज समाधि भली आँख नमुदो कान रुँधो, कायाकष्ट नधारो,
खुले नैन हँसी हँसी पहिचानो, सुन्दर रूप निहारो ।
जहँ जहँ डोलौ परिक्रमा, जो कुछ करो सो पूजा,
जब सोबौ तब करौ दण्डवत्, भाव मिटाओ दूजा ।
(म आँखा बन्द गर्दिनँ, कान छेड्दिनँ, शरीरलाई कुनै कष्ट दिन्नँ, हाँसीहाँसी सुन्दरताको प्रशंसा गर्छु । म जहाँ जान्छु त्यहीं नै मेरो परिक्रमा हो, जब म सुत्छु, त्यही नै मेरो दण्डवत् हो । अन्य कुनै जटिल साधनामा मेरो विश्वास छैन । सरल र सहज समाधि नै आदर्श हो ।– कबीर)
दिल सहानी, डा. ऋषिराज बराल, पुन्य कार्की, सीपि गजुरेल, कमल निओल, सरल सहयात्री, सरला रेग्मी, पुन्य कार्की, गंगा श्रेष्ठ, प्रभात चलाउने, राजु क्षेत्री, रामविक्रम थापा, अन्जान विरही, श्यामकुमार बूढा, हीरामणि दुःखी, कुमार शाह, अनिल शर्मा, घनश्याम ढकाल, पूर्णविराम, नवीन विभास, अशोक सुवेदी, भाष्कर, रोहित दाहाल, खगेन्द्र संग्रौला, रमेश विकल, मातृका पोखरेल, गोबिन्द वर्तमान, हरिगोबिन्द लुइँटेल, राममणि पाखरेल, नन्दलाल आचार्य, प्रदीप नेपाल, धु्रवचन्द्र गौतम, गोपाल पराजुली, पद्मावती सिंह, नारायण ढकाल, राजेन्द्र विमल, महेशविक्रम शाह, प्रदीप ज्ञवाली, किशोर पहाडीहरूले द्वन्द्व कथा लेखे, लेखिरहेछन् । कसैले धेरै लेखे, कसैले थोरै लेखे । कसैले जनयुद्धले सिर्जना गरेको यथार्थको प्रतिबिम्बन गरेका छन् भने । कसैले जनयुद्धको उदात्तीकरण गर्न नखोजे पनि राज्यआतंक र जनहत्याको यथार्थ चित्रण गरे । कसैले भने जनयुद्धको विद्रूपीकरण मात्रै गरेर कथा सिर्जना गरे । यी तीनै पक्षमा आधारित रहेर फाट्टफुट्टरूपमा कथा सिर्जना गर्नेहरूको लाइन त लामै छ । ठाउँठाउँमा झिनो द्वन्द्वका साथ लघुकथाबाट समाजको यथार्थतालाई चित्रण गर्न लघुकथाकार टंकबहादुर आलेमगरले कोशिस गरेका छन् । समाजमा घटेका यथार्थताका नालीबेलीलाई कलात्मक रूपले प्रकट गर्ने काममा उनी पोख्त देखिन्छन् । विशेष गरेर दुःख, पीडा र बेचैनीका बेलिविस्तार मात्रै हैन अग्रगामी विचारयुक्त लघुकथा पनि पाइन्छन् उनको ‘कालो चायाँ’ लघुकथा संग्रहमा । मुलुकको अस्मितामाथि राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय तत्वले धावा बोलिएको बखत आक्रोश पोख्ने काम पनि भएको छ । युवायुवती बीच हुने स्वभाविक प्रेमअनुरागलाई पनि स्थान दिइएको छ । सप्रिएको राजनीतिले मात्र देश र जनताको पक्षमा काम गर्न सक्ने कथन अघि सारिएको छ । सामान्य वर्गका मानिसहरूप्रति विशेष सहानुभूति राखेर समाजको अस्तव्यस्तताको विरोध गर्ने जस्ता विशेषताले उनका लघुकथाहरू युक्त छन् । युद्धमा पिल्सिएकाहरूको व्यथा सम्बोधन गर्ने काम पनि परोक्षरूपमा यिनीबाट भएको छ । मूलभूत रूपमा यिनी समाज रूपान्तरणको पक्षमा मत जाहेर गर्दछन् । कथ्य एवं ठेट भाषाको प्रयोगले कथा रोचक बनेका छन्, रेडियो आदिमा वाचन गर्ने दृष्टिमा भने उपयुक्त देखिन्छ । उनका धेरै जसो कथाहरू रेडियो नेपालबाट प्रसारण भइसकेका छन् । तर कतैकतै कथावस्तु, पात्रहरू नै किटान गर्न नसकिने अवस्था छ । कतिपय ठाउँमा लघुकथा, लघुकथाका रूपमा नभएर पोथी गद्यको कुनै रचनाको अंशजस्तो भेटिन्छ । स्पष्ट विचार खुल्न नसकेका लघुकथा पनि यस संग्रहमा मनग्यै परेका छन् । वर्णविन्यास सम्बन्धी कमजोरी जताततै पाइन्छ । यी विविध कारणले गर्दा भने खोजेजस्तो परिपाक तयार नभएको स्पष्ट झलक मिल्दछ । सामान्य लेखपढको वातावरण पाएका कथाकारका शब्दहरू र भाव सवै व्यावहारिक प्रकृतिका नै छन् । सैद्धान्तिक नजरले हेरेमा उनको उचित मूल्याङ्कन गर्न सकिन्न । कवितात्मक शैलीलाई उनले पक्रेर कथा सिर्जेका छन् । भावसँगै वाचनमा मीठासपन र मधुरतालाई उनले विशेष महत्व दिएको भान हुन्छ । जे होस्, विधागत मान्यताका लागि फस्टाइरहेको र धेरै स्रष्टा साधक समर्पित रहेको लघुकथा विधामा उदयपुर जस्तो ठाउँमा एक साहित्यिक हस्ती उदाउनु र जनताले आफ्ना पिरमार्का सम्बोधन गर्ने कलमजीवि भेट्नु भनेको गर्वको कुरा हो । अर्का कवि, निबन्धकार तथा कथाकार पुन्य कार्कीले भूमिकामार्फत् नै लघुकथाकार टंकबहादुर आलेमगर (उपनाम रोशन थापा)लाई साहित्य संसारमा आमन्त्रण गरेर लेखन, प्रकाशन, परिष्कार, परिमार्जन र समीक्षणको चौतारी भेटे साहित्यको मन्दिर निर्माणमा उनको देन महत्वपूर्ण हुनसक्ने बताएका छन् । माथिको पंक्तिमा कबीरले भनेजस्तै उनी स्वाभिमानी रूपले जीवन विताइरहेका र साहित्य एवं चित्रकला मार्फत् नेपाली साहित्य र कलाको समृद्धिमा समर्पित भएर लागेका छन् ।
कंकड पत्थर जोडकर मस्जिद दिया बनाय ।
ता चढी मुल्ला बाँग दे–बहरा हुआ खुदाय ?
(बालुवा र ढुंगा जोडेर मस्जिद बनाएर त्यसमाथि चढी मुल्ला विहानविहानै कराउँछ, के ईश्वर बहिरो छ ?– कबीर)
समाजको यथार्थतालाई समाज सामु ल्याएर सचेतताको झड्का दिन कबीरको माथिको कथन प्रयाप्त छ । त्यसै गरी ६० वटा लघुकथालाई ‘कालो चायाँ’ सङ्ग्रहभित्र अटाएका स्रष्टा आलेमगर पनि समाजको तस्विर दुरुस्त उतार्न खप्पिस छन् । भयानक प्रसवपीडाबाट बल्लतल्ल राष्ट्र मुक्त हुँदै गएको तर सानातिना समस्याका रहलपहल बाँकीरहेको कारणले हात बाँधेर बस्ने बेला हैन भनी सचेत पार्न ‘काल्पनिक यात्रा’ कथा सफल छ । प्रलोभनमा परेर फूलहरू लुटिएको कुरा ‘फूल’ कथामा आएको छ । हेरचाह गर्ने मालीको लापरवाहीबाट पूजारीले फाइदा लुटिरहेको छ । यस कुरालाई राष्ट्रिय मामलामा आरोपित गरेर हेर्ने हो भने पनि मुलुकको रथ हाँक्ने सारथीहरूको अदूरदर्शी नीतिले राष्ट्र भड्खारामा परेको पनि देखिन्छ । त्यसैले सचेतवर्गलाई अझ सचेत हुन आग्रह गर्दै लघुकथाकार भन्छन्,“मालीको लापर्वाहीले एउटा फूलवारी उजाडिएको छ । सक्छौ भने पर्खाल लगाऊ नत्र यस्तै क्रमले फूलबारीको संख्या उजाडिनेछ ।” स्वतन्त्र जीवनबाट परतन्त्री जीवनमा रूपान्तरित भएका भुटानीहरूको दुःखदायी जीवनयात्रालाई सजीवरूपले चित्रण गरिएको कथा हो, ‘शिविरभित्रको कथा’ । मादक पदार्थको पसलमा तेम्बा तान्ने मान्छेहरूलाई किचकन्नी र मुर्कुटाहरू भन्ने संज्ञा ‘किचकन्नी र मुर्कुटाहरू’ कथामा दिएको छ । यसमा अभाव, अनिकाल र अस्तव्यस्ततालाई सही ठाउँमा ल्याउन हरेकवर्गले अमर्यादित पथ छाडी सही पथ पक्रनुपर्छ भन्ने आह्वान गरिएको छ । बोक्सीको आरोपमा मानवविष्टी खुवाएर अमानवीय कार्य गरिएकी विधुवा नारीका पक्षमा कथाकारले शब्द समर्पण गरेको लघुकथा हो–‘जुर्मुराएका स्नायुहरू’ । यस कथाले समाज जति परिष्कृत भएपनि कुरूप मानसिकता बोकेर बाँचिरहेको देखाएका छन् । यसरी समाजको ज्ञान र ध्यान पुरातनवादी कुसंस्कारमा नै अल्झिएको विद्रुप अवस्थाको चित्रण गरेर स्वच्छ र स्वतन्त्र समाजको निर्माणमा जोड दिने काम भएको छ । जन्म दिने आमा नभएपछि हरतरहले टुहुरो भएको पात्र छ– रने । उसको बाउ दिनभर खोयाबिक्रेमा हराउँछ । पछि सौतेनी आमा भित्र्याउँछ । रनेको टाउकोमा सही नसक्नुको पीडा एकपछि अर्को गर्दै थुप्रन्छ । जोगिएको धन पनि सौतेनी आमाले हडप्छे । पढलेख गरेर स्वाबलम्बी बन्ने उसको सपना चकनाचुर हुन्छ । ऊ भागेर मुर्कुची बजारतिर ओर्लन्छ । त्यसपछि जुठो भाँडा माझेर आफ्नो पढ्ने रहर पूरा गर्छ । उसको लागि जुठेल्नो नै सुनगाभा हुन्छ । पीडाको दहमा कठोर जीवन गुजार्दै उज्जवल जीवन बनाउने रनेको संघर्षशील जीवनको इतिवृत्तिबाट प्रगतिन्नोमुख समाजको परिकल्पना गरिएको कथा हो–‘जुठेल्नोको सुनगाभा’ । माछा मारेर जीवन चलाइरहेको मान्छेले बाढी आएको होस नराख्नाले जीवन नै समर्पण गर्नुपरेको कुरालाई ‘नियतीको फुर्लुङ्ग’ कथाल ेसमेटेको छ । सम्पत्तिमा सबैको हाईहाई, विपत्तिमा कोही छैन दाजुभाइ भनेझैँ सम्पत्तिको अभावले दशैँ मनाउन नसकेको माइलोको कारुणीक कथा ‘नमीठो दशैँ’ कथामा आएको छ । गरिबी भगाउन रगत र किड्नी बेच्न पुगेको माइलोले अर्काको देखासिकीमा धनको नजरले दशैँ त राम्ररी मनायो तरपछि अर्को किड्नीले काम नगर्दा उसको जीवन नै धरापमा परेको र दशैँ नमीठो र दशा सावित भएको देखाइएको छ । यसरी सामान्यवर्गको माहिलो भन्ने पात्रकोे सुखदुःखमा आधारित भएर सिर्जेको यस कथाले चाडबाड मनाउने नौलो रीतिथिति रहनुपर्छ जसले रिन हैन उत्साह ल्याउनुपर्छ भन्ने कुरामा कथाकारले जोड दिएका छन् । हस्तरेखा हेर्ने र त्यसमा विश्वास गरेर धन कुम्ल्याउने र गुमाउने दुबै थरी समाजका नालायक पात्र भएको ठहर ‘एक खोला दुई भङ्गालो’ कथाले गरेको छ । यस्ता अन्धभक्तहरूले समाजलाई पराश्रित मात्र पार्ने भएकोले रूढिबाढी कार्यमा नफस्न सचेत गराइएको छ । घुस लिने र घुस दिने दुबै पात्र समाजका लागि अहितकर मानिएकाले नयाँ नेपालको निर्माणका लागि घुसविहीन समाजको परिकल्पना गरिएको कथा हो–‘दुई लघुकथा’ शीर्षकमा अटाइएको कथा । जनताका पीडाका घडी कम हुँदै नजानुको मुख्य कारण शासनव्यवस्था फेरिए पनि काम गर्ने शैली नफेरिएकोले हो भन्ने ठहर गर्दै श्रमको उचित मूल्याङ्कन गर्न आह्वान गरिएको कथा हो– ‘बाल भरिया र ढाक्रे दाइ’ । परिस्थिति बदलेर हैन मनस्थिति बदलेमा मात्र प्रगतिशिल समाजको निर्माण गर्न सकिन्छ भन्ने ठोस निष्कर्षमा समेत उक्त कथा पुगेको छ ।अन्तमा, हामीले समाजलाई नचायौँ, तर आफू आनन्दसाथ नाच्न सकेनौँ । किनभने धनपदको लोभमा हामीले खुशी बेचेर दुःख मात्र किन्यौँ । दुःखले भरिएको संसार बनायौँ र त्यसैमा रोइरहेछौँ, रुवाइरहेछौँ । आनन्द बर्साउने गरी पलपल बाँचेर हेर्न खोज्नुपर्छ । आँखा खोलेर हेर्न सके कोही पराई भेटिन्न यहाँ । बेचैनीको भारी बिसाइ हेरे मुक्त छौ, हामी यहाँ । हृदय खोलेर हेरे प्रेम बर्सन्छ जताततै यहाँ । धनको, पदको लोभमा धेरै घुम्यौँ बाहिर हामी, अब भित्र फर्र्कौँ र आफू को हुँ भन्ने चिनेर मनभित्र दियो बालौँ । हामी बेहोसीमै बोल्दा रहेछौ, आँखा छोपेर हिँड्दा रहेछौँ र कामकुरो बिगार्दा रहेछौँ । यो दुई दिनको जिन्दगीमा हामी जालोमा पस्दा रहेछौँ । हाम्रो आँखा कहिल्यै खुलेन । अतः यो जीवन व्यर्थ फालेका छौँ । साँच्चै हाम्रो होस खुलेको भए, यो हत्या र हिंसा किन ? हामीमा प्रेमको ढोका उघ्रेको भए, यत्तिविघ्न घृणा र सन्ताप किन ? बुझौँ, आनन्द छ आफूभित्र बाहिर खोज्दा भेटिदैन । धनसम्पत्ति, पद जति जोड्दा पनि तृष्णा कहिल्यै मेटिदैन । आफू को हो चिन्नैपर्छ, ध्यानदृष्टिले भित्र हेरौँ । अति भो अब त कति दौड्न्छ मान्छे, धनसम्पत्ति, पदका पछि । हामी मान्छेले मानव प्रवृति छाड्न हुन्न, आफूमार्फत् संसार बिग्रनुहुन्न । यिनै र यस्तै विचार पोखेर नयाँ नेपालको निर्माण गर्न नौलो सोच र नौलो क्रान्तिको आँधीबेहरी ल्याउनुपर्छ भन्ने कुरा सम्प्रेषण गर्दै नेपाली लघुकथा विधामा कोशेढुङ्गा सावित हुन आइपुगेका लघुकथाकार टंकबहादुर आलेमगर (उपनाम– रोशन थापा) र उनको लघुकथा संग्रह कृति ‘कालो चायाँ’ लाई स्वागत गर्नु मनासिव ठहर्दछ ।

जनयुद्धसाहित्यको गतिलो दर्पण ः ‘रक्तमुच्छेल अंकुरण’

—नन्दलाल आचार्य
साहित्य र कलाले गलत चिन्तन र प्रवृत्तिको भण्डाफोर गरी नयाँ परिवर्तनमा निकै दूरगामी भूमिका खेल्ने गरेको र त्यसमा पनि अहिलेसम्म सामन्ती सत्ताले दवाइराखेका क्रान्तिकारी, समाजवादी, यथार्थवादी साहित्य र कला जनतामा निकै फस्टाइरहेको विचार व्यक्त गर्नुहुने नेपाली राजनीतिकी जुझारु नेतृ एवं जनयुद्धकी सहासिली योद्धा रामकुमारी यादवको ग्याँस दुर्घटनामा परेर भएको दुखद निधनप्रति नतमस्तक हुँदै शब्दाञ्जली अर्पण गर्दछु र उनै जुझारु नेतृ यादवद्वारा मन्तव्य लेखिएको कवि राजेश विद्रोहीको कविताकृति ‘रक्तमुच्छेल अंकुरण’ वारे एकाध कुराहरू अघि सार्दै छु ।प्रगतिवादी चिन्तन र धरातलबाट नै नेपाली समाजले न्याय, समानता र स्वतन्त्रता प्राप्त गर्न सक्छ । श्रमजीवि, सर्वहारावादी एवं न्यायप्रेमी नेपाली जनताले उज्यालो घाम पाउने अपेक्षा सहित २०५२ सालदेखि अनवरत रूपमा लडेको युद्ध नै जनयुद्ध हो । जनसरोकार र जनयुद्धको विषयवस्तुलाई आधार बनाएर क्रान्तिकारी, समाजवादी, यथार्थवादी विचारलाई समेटी कविता लेख्ने कृष्ण सेन ‘इच्छुक’, पूर्णविराम, जसराज किराँती, घनश्याम ढकाल, दिल सहानी, मित्रलाल पंज्ञानी, ईश्वरचन्द्र ज्ञवाली, मातृका पोखरेल, रामप्रसाद ज्ञवाली, जगदीशचन्द्र भण्डारी, हरिगोविन्द लुइँटेल, पुण्य कार्की, देवी नेपाल, अनिल पौडेल, रमेश भट्टराई, सुधा त्रिपाठी, अमर गिरी, धीरेन्द्र प्रेमर्षि, रामविक्रम थापा, हीरामणि दुःखी, सुकुम शर्मा, प्रदीप बालाचन, गंगा श्रेष्ठ, अशोक सुवेदी, राजकुमार कुँवर, मणि थापा, सत्य पहाडी, सरला रेग्मी, लक्ष्मी माली, खेम थपलिया, डीपी ढकाल, नमुना, एम बटुवा, महेश्वर शर्मा, चेतकान्त चापागाईँ, रविकिरण निर्जीव, सिर्जना ढकाल, बन्दना ढकाल, नुमराज बराल, नारायण परिश्रमी, पोषराज पौडेल, जीवन शर्मा, राजेन्द्र पौडेल, सीमा शर्मा, हेमराज पहारी, सरिता तिवारी, नारायण मरासिनी, कृणराज अधिकारी, केदार शर्मा ढकाल, पूर्णवहादुर अधिकारी, माधवप्रसाद सुवेदी, निभा शाह, वेणु आचार्य, रामप्रसाद जैसी, यज्ञवहादुर डाँगी, देवेन्द्र पौडेल, आरपी तिमिल्सिना, अनिल श्रेष्ठ, भानु भण्डारी, यज्ञराज प्रसाई, दिनेश दुलाल, शोभा थापा, कमला रोक्का, चुनु गुरुङ, गणेश भण्डारी, मोदनाथ मरहठ्ठा, वान्तवा वसन्त, जनक महतारा, धनेश्वर पोखरेल, अनिल शर्मा, सीता शर्मा, कुसल वोगटी, गणेश शाही, पीपी आचार्य, युवराज काफ्ले, दीपक चिन्तक, नन्दलाल आचार्य, केएल पीडित, दीपक विश्वकर्मा, अर्जुन ज्ञवाली, ओमकारनाथ ज्ञवाली, कविराज पौडेल, यानेन्द्र जी.सी., झकवहादुर मल्ल, खगेन्द्र राना, पञ्चकुमारी परियार, लोकेन्द्र विष्टजस्ता दर्जनौँ कविकवयित्रीहरूमा दरिलो स्थान बनाएका उदियमान् प्रगतिवादी कवि हुन्– राजेश विद्रोही । जनयुद्धलाई आफ्नो जीवन बनाएर शोषणरहित समाजको निर्माणमा जुटेका कवि विद्रोहीका कवितामा वर्गमाया, उत्तेजना, घृणा, सहिदश्रद्धा, स्नेहको फ्युजन पाइन्छ । उनका कविताहरू शक्तिशाली बन्दुकका गोलीजस्ता चोटिला र प्रभावयुक्त छन् । वर्गप्रेमी र वर्गघृणाको भाव छताछुल्ल रूपमा पाइन्छ । समाज रूपान्तरणका पक्षमा कवि विद्रोही कवितामा खरो साथ उभिएका छन् ।‘कवि राजेश विद्रोहीभित्र खाँट्टी कविमन पाएँ । कविता संग्रह ‘रक्तमुच्छेल अंकुरण’ नसिध्याइ निद्रा लागेन । वेजोड लेखेछन् । विशेषतः सहिदहरू वारेका कविता पढ्दा मन भक्कानियो । मेरो सौभाग्य नै हो कि जनयुद्ध मैदानका खरा र दरा भावनाको पाठक हुन पाएँ । कवि विद्रोहीभित्रको कवित्व भावनालाई लाखौँलाख अभिवादन । यत्रो विशाल मन र क्षमता सप्तरीभित्र पनि लुकेको पाउँदा सप्तरीको सेवामा आफूले जीवन विताएकोमा अहिले रत्तिभर पछुतो छैन । कवि विद्रोहीको जस्तै विचार भएका मात्र १०० मधेश पुत्र जन्मिएका भए र सोही अनुरूप काम गर्दिएका भए मधेशलाई काँचुली फेराउनबाट कसैले रोक्न सक्ने थिएन ।’ कवि विद्रोहीका विद्रोही विचारले भरिपूर्ण कविताकृति ‘रक्तमुच्छेल अंकुरण’ पढेपछि लिट्ल फलावर सेकेण्डरी स्कूल राजविराजकी शिक्षिका लक्ष्मी रिजालले दिएको यस प्रतिक्रियाबाट समेत कविको खुवीलाई आंकलन गर्न सकिन्छ ।एकचोटिको कुरा हो, ठूलो समुद्रमा आँधीबेरी आयो । सामुन्द्रिक तूफान यति भीषण रूपमा आयो कि समुन्द्रका छालहरू टाढाटाढाका बगर र किनारातर्फ हाम फाल्न थाले । छालसँगै सयकडाँै माछाहरू माछाका भुराहरू बगरमा फालिए । तूफान पछि त्यहाँ हज्जारौँ मान्छेहरूको मेला लाग्यो । उनीहरू बालुवामा माछाहरू तड्पिएको दृश्यहरू हेर्न आएका थिए । रातदिन पानीमा बस्ने माछाहरू पानी बेगरको बालुवामा तड्पिएर उफ्रिरहेका थिए । मान्छेहरूका लागि भने त्यो रमिता भएको थियो । हजारौँ मान्छेहरूको भीडमा एउटा मान्छेचैँ ती जीवित माछाहरूलाई दुईटै हातले टिप्दै पानीमा फ्याँक्दै गरिरहेको थियो । सयकडौँ माछाहरू उफ्रिरहेको ठाँउमा ऊ लगातार समुद्रमा माछाहरू फ्याँक्दै थियो । उसलाई देखेर मानिसहरूले भने,– पागल के नचाहिने काम गरिरहेको होला ? यत्रा माछाहरूलाई कहिले यसले समुन्द्रमा टिपेर हाल्न सक्छ । नचाँहिदो काम, दुस्साहसी काम किन गरेको ? यसको के अर्थ छ र ? ऊप्रति गरिएको टिप्पणी सुन्यो । अनि उसले जवाफ दियो,– म के गरिरहेको छु भन्ने कुरा मैले समुद्रमा फ्याँकेको एउटा माछालाई सोध । त्यसले मेरो कामको अर्थ बताइदिनेछ । वास्तवमा मृत्युको मुखमा तड्पिरहेको माछाहरूलाई टिपेर समुद्रमा पु¥याइदिने, माछाहरूलाई पुर्नजीवन दिने व्यक्तिलाई भीडले पागल बनाइदिएको छ । गम्भीरबहादुरहरूको कर्म पनि यो दूषित चेतनाले ढाकिएको समाजमा पागलकर्म ठहरिएको छ । उहाँको काम र जीवनचर्यालाई इङ्गित गर्दै विक्रमश्री एउटा कथा सुनाउनु हुन्छ भनी साहित्यकार पुन्य कार्की लेख्दछन् । त्यस्तै कवि राजेश विद्रोही पनि नेपाली समाजले पाउँदै नपाएका कुरा गर्छन् । जुन कुरो जो कोहीलाई पत्याउन गारो पर्छ । पत्याउनै नसकिने कुरा भए पनि ती नेपाल र नेपालीका कटु सत्य हुन् । हरेक कविताका हरफहरूमा नेपालीको दुःखलाई सुखमा लैजाने उपाय सुल्झाएको महसुस हुन्छ ।जर्मनेली, रूसी र चिनिया जनताले जन्माएका क्रमशः माक्र्सवाद, लेलिनवाद र माओवादलाई आफ्नो आदर्श ठान्दै मालेमावादको नेपाली माटो सुहाउँदो ‘प्रचण्डपथ’प्रति झुकाव, श्रद्धा, विश्वास खन्याउने जनडाक्टरका रूपमा परिचित कवि राजेश विद्रोही नाम सरह विद्रोही कवि हुन् । ४७ वटा कविताहरूको संगालो ‘रक्तमुच्छेल अंकुरण’मा समेटिएका सबैजसो कविताहरूमा मिति र स्थान लेखिएका छन् । थोरै मात्र कवितामा यी दुबै कुरा समेटिएको पाइन्न । कवि जहाँ पुगे र जेले उनलाई छोयो त्यसलाई टपक्क टिपेर मालामा उन्ने काम गरेका छन् । जनयुद्धको रणमैदानमा सहयोद्धाहरूको घाउमा मलहमपट्टी लगाउँदा, शरीर चिरेर गोली निकाल्दाका त्रासदी अवस्थाको सटिक चित्रण गर्न पनि कवि चुकेका छैन । कविमन कमलो हुन्छ । जनयुद्धमा उत्रेपछि कमलो मनलाई कठोरमा परिणत नगरी हुन्न । सहयोद्धाहरूलाई गुमाउँदाको मर्मस्पर्शी क्षणमा कवि शोकाकुल भएका देखिन्छन् । शोकलाई जोशमा रूपान्तरण गरी वर्गदुश्मनको किल्ला तोड्न र सहिदको सपनालाई साकार पार्न आह्वान गर्न समेत कवि भुलेका छैनन् । यस प्रकार उनी सोझासीधा निमुखा जनताका तर्फबाट बोलेका छन् । अवस्था अनुरूप कवितामार्फत् नै आन्दोलित बनेका छन् । कविले आफूले भोगेका, देखेका र अनुभव गरेका अनुभूतिहरूलाई कलात्मक तवरले प्रस्तुत गर्ने अठोट एवं अभीष्ट कवितालाई बनाएको भान हुन्छ ।एकमुठ्ठी सास शरीरमा छउँञ्जेल जसले जतिसुकै जोरजुलुम गरे पनि राष्ट्रियता बचाउने, नयाँ युग निम्त्याउने, क्रान्तिमा लागी नेपाली जनता वर्गदुश्मनसँग लड्न चुक्दैनन् भन्ने उद्घोष गर्दै कवि विद्रोही भन्छन्–
उज्यालो छर्ने चन्द्र र सूर्य
कहिल्यै निभ्दैनन्
देशका लागि रगत दिन
नेपाली चुक्दैनन् । (नेपाली)
गरिखाने वर्गको श्रम चुसेर र खोसेर खाने वर्ग नै दुनियाँको मालिक भएको परिप्रेक्ष्यमा सर्वहारा वर्गको मुक्तिको लागि निरन्तर क्रान्तिको लालझण्डा उठाउनुको विकल्प छैन भन्ने घोषणा गर्दै कवि विद्रोही भन्छन्–
सर्वहारा वर्गको मुक्तिको लागि
विचित्रको संसारलाई सचित्र बनाएर
विसंगति चेतनालाई सुसंगत बनाउन
अविचल जहाजको यात्रु बन्दै
निरन्तर क्रान्तिको रातो झण्डा उठाउँदै । (संसार र क्रान्ति)जीवन
जिउँने कला थरिथरीका छन् । अग्रसोचले युक्त जीवन साँघुरो कुनामा थुप्रिएर रहन सक्दैन । स्वाभिमानी जीवनले कर्मबाट, क्रान्तिबाट, संघर्षबाट वास्तविक जीवन खोज्छ । कविको भनाइ छ–
जीवन दुई ढुंगा बीचको तरुल होइन, हजुर
जीवन दुई ढुंगा बीचको डाइमाइट हो, हजुर
जीवन क्रान्ति हो, जीवन संघर्ष पनि हो
त्यसैले क्रान्तिमा म जीवन खोजिरहेछु, हजुर
अनन्तसम्म क्रान्तिकै बाटो रोजिरहेछु । (मान्छे र जीवन)
सर्वहाराहरूको राज्यसत्ता कायम गर्ने महान् लक्ष्यले प्रेरित भएर जनयुद्धमा होमिएका बेदप्रसाद भट्टराईलाई शाहीसत्ताले कब्जामा लिई निर्ममतापूर्वक हत्या गरेको क्षणलाई सम्झँदै कवि सहिदहरूको रगतले लाखौंलाख रक्तबीज क्रान्तियोद्धा जन्माएको स्मरण गर्दछन् ।
जब म पस्छु जनता माझ
अनि सुन्छु तिम्रा उर्जायुक्त विचार
हो, तिमीले मृत्युलाई पराजय गरेरै छाड्यौ
नयाँ रक्तबीजको दर्शन बनेरै गयौ । (रक्तमुच्छेल शब्द श्रद्धाञ्जली)
राष्ट्रघाती र विदेशी दलालहरूलाई पराजित गर्न नेपाली भूमिमा हजारौंहजार रक्तमुच्छेल अंकुरणहरू जन्मेको विचार व्यक्त गर्दै त्यस्ता रक्तमुच्छेल अंकुरणहरूलाई (नयाँ योद्धाहरूलाई) दृढ इच्छाशक्तिका साथ मुठ्ठी उठाएर सलाम गर्न कवि आह्वान गर्छन् ।
उन्नत र परिष्कृत चेतनाले धनी बनाउँदै
सुन्दर, शान्त, स्वर्णिम संसार निर्माण गर्दै
जन्मिए जनक्रान्तिका रक्तबीजहरू
हजारौं नेपाली रक्तमुच्छेल अंकुरणहरू । (रक्तमुच्छेल अंकुरणहरू )
सामन्ती सत्ता मात्र हैन सोचलाई नै धरासायी गर्न पसिनामा संसार देख्ने जतिलाई जनयुद्धमा होमिन कवि विद्रोहीले आह्वान् गरेका छन् ।
भोकै पेट मर्नुभन्दा लडी मर्नु वेस
मरे हामी सहिद हुन्छौँ, जिते हाम्रो पूरै देश
गरिव पनि हुनुपर्छ यो देशको मालिक,
बाँकी राख्न हुन्न अब सामन्तका सालिक । (भोको पेट र जनयुद्ध)
दबाएर बसिखानेहरूको एकाधिकार हटाई रुढिग्रस्त कुरूप समाजको रूपान्तरण गरेर समृद्धशाली समाज निर्माण गर्ने चाहनाबाट प्रेरित भई क्रान्तिकारी लालयोद्धाहरूलाई मुक्ति या मृत्युको पक्षमा उभिन आग्रह गर्दै कवि विद्रोही विद्रोह ओकल्दछन्–
मुक्ति या मृत्युकोउद्घोषका साथ
रक्तक्षितिजमा परेट खेल्ने
क्रान्तिकारी योद्धाहरू
शोषणरहित,वर्गविहीन
समाज निर्माणार्थ
लामबद्ध छन् अनन्तसम्म । (शोषण रहित संसार)
मनुवादी सोचले समाजलाई नकारात्मक संदेश सम्प्रेषण गरेको विचार राख्दै सोझो गोरु र स्वामीभक्त गधा बनेर दलितहरूले रहनुहुन्न । वर्गीय चेतनाले ओतप्रोत भई नेतृत्व तहमा पुग्न र आफ्नो हक अधिकार स्थापित गर्न कम्मर कसेर लाग्नुपर्ने विचार कविको छ । जनयुद्ध संहारको लागि हैन, मृत्युका लागि हैन, अशान्तिका हैन । निर्माणका लागि, जीवनका लागि र शान्तिका लागि भएको ठहर कविको छ ।
आमा ! मर्न हैन, बाँच्न जाँदै छु
अग्निकुण्डमा होमिन हैन, आमा
अग्निकुण्ड निभाउन जाँदै छु ।
लडाइँ हैन, शान्ति ल्याउन जाँदै छु । (त्यो छोरो)
मालिक र मजदुर नछुट्निे, सबै जना मिलेर कर्ममा लिप्त र मख्ख हुने, बेरोजगार एउटै नपाइने जताततै जनसरोकारका सुविधा प्राप्त अवस्था भित्र्याउने महान् आकांक्षा जनयुद्धको थियो भन्ने ठम्याइ कविको छ । सर्वहारा वर्गको अग्रदस्ता बनेर जनमुक्तिसेना देश र जनतालाई वर्गवैरीबाट बचाउन आएको विचार कविले प्रकट गरेका छन् ।
वर्गीयप्रेमको स्वर्गीय आनन्द
वर्गका निम्ति जीवन चढाउने
त्याग र समर्पणको महान् इतिहास भेट्टाउने
आहा ! कति राम्रो, कति महान् । (त्यो सुन्दर ठाउँ)
सगरमाथाको देशमा उदाएको प्रचण्डपथ पुँजिपति डाकाहरूको मृत्युपत्र हो भन्दै त्यसको राजमार्गमा हिंड्न कविले प्रेरित गरेका छन् ।
आडविक शस्त्रहरूको बीचमा
डाइनामाइट बनी पड्किएको
हो, यही हो ‘प्रचण्डपथ’ । ( प्रचण्डपथ )
गरिब जनताको पक्षमा लागेर असम्भवलाई सम्भव बनाउन कम्मर कसेर लाग्न सहयोद्धा कमरेडहरूमा कविले निवेदन गरेका छन् ।
क्रान्तिकारी नै अथक र अचुक
अविचल हाइ–टेक हौँ
श्रमजीवि वर्गको हाइ–टेक क्रान्ति हो । ( हाइ–टेक खोज्नेहरू)
सामन्तको एकछत्र राज भत्काउने ऊर्जाशील मानवको रूपमा कवि एवं पत्रकार कृष्ण सेन ‘इच्छुक’लाई उनले चित्रण गरेका छन् । कम्युनिष्ट दर्शन पढेपछि मातृभूमिको रक्षार्थ विद्रोही बन्दुक लिएर मुक्तियुद्धमा हामफालेको प्रसंग कोट्याउँदै कविले पुरानो सडेगलेको सत्ता नमिल्काएमा शोषित, उत्पीडित जनताले साँचो मुक्ति नपाउने ठोकुवा गरेका छन् ।
नेपाली ज्वलन्त आस्थाहरूमा जहाँ
लामबद्ध रहे मुक्तिकामीहरू थर्काई
सामन्तीहरूको एक छत्र शासन भत्काई
हुर्काइरहन्छन् समर्पित विचारहरूलाई ।(इच्छुक ! तिम्रै सम्झनामा)
गर्नुपर्ने कुरा गर्दा विद्रोही हुनुपर्ने, आफ्नो हक माग्दा आतंककारीको विल्ला बोक्नुपर्ने जस्ता इतिहासका पाटाहरूलाई स्मरण गर्दै अन्यायी बन्दुकलाई परास्त गर्न बन्दुकै उठाउनु जरुरी ठान्दछन् ।
उन्मुक्ति र अधिकारको लागि त
कुरूप संसार पो फेर्नुपर्छ त
बन्दुकलाई खत्तम गर्न त
बन्दुक नै बोक्नुपर्छ ।
समग्रमा कवि विद्रोहीका काव्यगत प्रवृतिहरूलाई यस प्रकार केलाउन सकिन्छ ।
(१) समाजवादी, यथार्थवादी धारामा कलम चलाउने सशक्त कवि,
(२) वर्गीय चेतनाले ओतप्रोत भई माक्र्सवादी दर्शन अंगिकार गर्ने कवि,
(३) पिछडिएका वर्गको मुक्तिमार्ग पहिल्याउने कवि,
(४) जनयुद्धका क्रममा देखे, भोगेका कुराहरूलाई रिठ्ठो नविराई प्रस्तुत गर्ने कवि,
(५) वर्तमानको जग बलियो पारेर भविष्य सपार्न खोज्ने कवि,
(६) साहित्य, कलाबाट पनि समाज रूपान्तरण गरी नवीन अध्याय थप्न सकिने विचार राख्ने कवि,
(७) जनयुद्धको सजीव चित्र उतार्ने कवि,
(८) मालेमावाद र प्रचण्डपथलाई आफ्नो आदर्शपुञ्ज ठान्ने कवि,
(९) कमरेडहरू सुविधाभोगी नभई निस्वार्थी मनले जनसेवामा समर्पित हुनुपर्ने आवाज उठाउने कवि,
(१०) मुक्तिको रणमैदानमा शहादत हुनेहरूप्रति श्रद्धा र आस्था खन्याउने कवि,
(११) यथास्थितिवादी र पश्चगमनवादीहरूको झाँको झारी अग्रगमनको दिशामा लाग्न उक्साउने कवि,
(१२) राज्यआतंकको खुलेर भत्र्सना गर्ने कवि,
(१३) राष्ट्रप्रेमी र राष्ट्रसुधारको स्वर गुञ्जाउने कवि,
(१४) श्रमजीविहरूको जीत निश्चित रहेको आशावादी विचार प्रेषण गर्ने कवि,
(१५) दलितहरूको आवाज बुलन्द पार्ने कवि,
(१६) नेपालीहरू बीचको अखण्ड राष्ट्रिय एकता र मेलमिलापको प्रशंसा गर्ने कवि,
(१७) आमूल परिवर्तनको पक्षमा उभिएर चेतना छर्ने कवि ।
अन्तमा के भन्न सकिन्छ भने सप्तरी जिल्लामा जन्मेहुर्के पनि र मैथिली भाषामा पोख्त भए पनि कवि विद्रोहीले मुलुकका जल्दाबल्दा विषयमा लक्ष्य भाषा (नेपाली)मा मनमोहक भाषाशैलीमा कविता लेखेका छन् । साहित्य संसारमा रमाइरहेका कवि विद्रोहीका कृतिले प्रकाशन, भाषिक परिष्कार, परिमार्जन र समालोचनाकोे चौतारी भेटे प्रगतिवादी नेपाली साहित्यको मन्दिर निर्माणमा उनको देन महत्वपूर्ण हुनसक्छ । उनका कवितामा नयाँ विचार, नयाँ शैली, विम्ब, प्रतीकको उचित समायोजन छ साथैे चिन्तनमा गहिराइ र अभिव्यक्तिमा ऊर्जा छ । रोचक, विचारोत्तेजक, यथार्थपरक, प्रगतिशील, क्रान्तिकारी कविता बनेका छन् । अझ परिष्कारको खाँचो महसुस हुने ठाउँ भने प्रशस्त छन् । कवितामा गम्भीरता र रोचकता भर्न सक्नु उनको विशेष खुबी हो । कवि राजेश विद्रोहीका कविता सार्थक र बौद्धिक छन् जसले उनको माक्र्सवादी साहित्य अध्ययन र जनयुद्धको अनुभवको व्यापकता झल्काउँछ ।.

Wednesday, July 28, 2010

(कथा)जिउँदो साँढे

भयावह समय तेर्सिएको हुन्छ । जताततै मुखौले कानूनले जरा गाडेको हुन्छ । बोल्न र भन्न पाइन्न । सुन्नु मात्र पर्छ । सुन्दासुन्दा कान पाक्छन् । जुन प्रश्न सोधिन्छ त्यसकै मात्र सटिक जवाफ पस्कनुपर्छ । राणाकालीन शैली, निरंकुशताको पराकाष्ठा जताततै व्याप्त हुन्छ । मनभरि कुराहरू गुमस्याएर र भित्रभित्रै कुड्याएर धर्तीमा पाइला टेक्नुको विकल्प हुन्न । मानौंं जनताहरू धर्तीमा उत्पन्न भएका गुहेकीरा हुन् र मुखौले कानुनका निर्माता एवं संरक्षकहरू चाहिँ कथित स्वर्गबाट इन्द्रका आदेशले खटिएका देवदूत हुन् । तराईको ठाउँ । फागुन महिनाको न्यानो घाम तापेर किसन किताबका पानाहरू उल्टाइरहेछ । सडक सुनसान छ । एकाध मान्छेहरू साइकल गुडाइरहेका छन् । पैदल यात्रुहरू यात्रामा छन् । यातायातका अन्य साधनहरू रत्तिभर सडकमा देखिदैनन् । चारैतिर बन्दको हल्ला छ । किसनले पनि सुनेको छ– सरकारको अप्रजातान्त्रिक कार्यको विरोधस्वरुप जनयुद्धरत् शक्तिले बन्दको आयोजना गरेको हो । बन्दले सरकारको ध्यान खिचिदैन । सरकार जनताको आवाज सुन्न तयार हँुदैन । कुर्सीको मोह प्रदर्शन मात्र गरिरहन्छ । सनातनी परम्परामा रत्तिभर सुधारको संकेत देखाउँदैन । उल्टै मुलुकमा संकटकाल थोपरिएको छ । जनताको मौलिक हक शासकको पोल्टामा परेको छ । जोसुकै जुनसुकै बखतमा पनि गिरफ्तार हुन सक्छ । कारणले वा अकारणले जोसुकै जुनसुकै बेला मृत्युको मुखमा पस्न सक्छ । मन आतङ्क र त्रासदीले नराम्ररी गाँजेको अवस्था छ । किसन किताबका पानातर्फ ध्यान खिच्न खोज्छ तर सक्दैन । उसले टेकेको धर्ती जलिरहेको छ । त्यही धर्तीमा जल्नेहरू अढाई करोड छन् भने धर्ती जलेको तापले तात्तिएका, मात्तिएका, र पात्तिएका मुठ्ठीभर शासकहरू छन् । मुठ्ठीभर शासकहरू र अढाई करोड निमुखाहरू बीचको फरक तुलना गर्नमा नै किसनको ध्यान खिचिन्छ । एकाएक किसनको मनमा स्कूल जाने कुरा मनमा आउँछ । साँढे नौ बजे स्कूल पुग्नुपर्ने नियम छ तर साँढे एघार बजिसकेको हुन्छ । बन्दको कारणले स्कुल पनि बन्द छ भन्ने सोच्न उसले भुलेको छैन । जताततै बन्द छ , राष्ट्रकै स्पन्दन बन्द छ स्कुलका झ्याल, ढोका बन्द नहुने कारण नै भएन । उसले यही कुरा सोचेर ढिलाई गरेको थियो । एक मनले उसलाई भनिरहेको थियो– शासकहरू चेत्दैनन्, शासितहरू कत्ति जल्नु र पलपल ढलपल भइरहनु ! आफ्ना हक अधिकार र स्वाधिनताका लागि नेतृत्व दिन सकिन्न भने पनि नेतृत्व दिनेको छहारीमा बस्न कन्जुस्याइँ गर्नहुन्न । मनभरि कुराहरू खेलाउँदै किसनका पाइलाहरू स्कुलतर्फ मोडिन्छन् । बीच बाटोमा नै एक सहकर्मी शिक्षकको मलिन स्वर उसको कानमा ठोक्किन पुग्छ –“सर ! किसन सर, भाग्नुस् । यो शहरबाटै भाग्नुस् । सेनाले स्कूल घेरेको छ । तपाईंलाई खोजिरहेछ । मलाई तपाईंलाई बोलाउन पठाएको हो । तपाईं भाग्नु भयो भने मैले सरलाई भेटिन भनिदिन्छु । तपाईँ बच्नुहुन्छ । कृपया भाग्नुस् ।” सहकर्मी शिक्षकको कुराले उसको मनमा आँधी आउँछ । उसलाई ठूलो अनिष्टको पहाड थाप्लामा नै बज्रेजस्तो हुन्छ । परिस्थितिलाई अंगाल्नु नै पर्छ भन्ने ठान्न वाध्य हुन्छ । उसले भाग्ने कुरालाई रत्तिभर पचाउन सक्दैन । पचाउनुपर्ने कारण हुनुपर्यो । उसले कारण नै भेट्दैन । उसका पाइला अझ छिटोछिटो स्कूलतर्पm लम्किन्छन् । क्षणभरमै ऊ स्कूल पुग्छ । सैनिक मेजर विद्यालयका निर्देशक सरलाई केरकार गर्दै हुन्छन्् । –आज स्कूल किन बन्द ? –स्कूल बन्द छैन, सरहरू–मिसहरू हुनुहुन्छ । विद्यार्थीहरू चाहिँ आएकै छैनन् । –उसो भए तपाईँको किसन सर खोई ? किन भगाउनुभयो ? –भगाएको छैन, भगाउनु पर्ने कारण पनि छैन । सायद आउँदै हुनुहुन्छ होला । –किसनको आनीबानीको एकएक रिपोर्ट दिनुस् ।“सर नियमित स्कुल आउँनुहुन्छ । लगातार ५ वर्ष यस विद्यालयमा सेवा दिइसक्नुभयो । श्रेष्ठ शिक्षकको रुपमा गनिनुहुन्छ । मर्यादित कुरो गर्नुहुन्छ । यस वाहेक कुनै कुरा उहाँको बारेमा अरु छैन ।” निर्देशक सरको कुरा सकिनासाथ मेजरको नजर किसन माथि पर्र्छ । उनी भन्न थाल्छन्, “उसो भए तपाईँको शिक्षकलाई सोधपुछ गर्नुछ । अहिले म उहाँलाई लग्छु । तपाईँको अनुमतीले अर्थोक केही गर्छु । बुझ्नुभो ?” निर्देशक सर अक्कनबक्क परे । हेडम्याडमले घृर्णित नजर मेजर तर्फ फ्याक्दै मुख खोलिन्, “किसन सर पनि आइपुग्नुभएछ । जे सोध्नुछ यहीँ सोध्दा भै गयो नि । शिक्षकलाई बाहिर लग्ने कुरा नगर्नुस् ।”“कुन कुरा मिल्छ, कुन कुरा मिल्दैन । त्यो शिक्षा मैले माथिबाटै प्राप्त गरेको छु । मलाई नपढाउनुस् । मेरो अनुसन्धानमा भाँजो हाल्ने काम गर्नु भयो भने बुझ्नुस् । तपाईँहरूले पनि मतियारको रुपमा दर्ता हुनुपर्छ । यो संकटकाल हो । यसबेला हक अधिकारको वकालत नगर्नुस् । यो संकटकाल निम्त्याउने तपाईँकै किसन सर जस्ता बुझ्झक्कडहरू हुनुहुन्छ । बुझ्नुभो ?” मेजरले कुरो टुङ्गयाउँछन् । किसनलाई अघि लगाएर मेजर बाहिरिन्छन् । पछिपछि ५,६ जना सशस्त्र सैनिक जवानहरू छन् । सैनिक गाडीमा किसनलाई अगाडि बसाइन्छ । अरु सबै सैनिक जवानहरू गाडीको पछिल्लो भागतर्फ बस्छन् । मेजर आफैँ ड्राइभरको रुपमा गाडी हाँक्छन् । गाडी विस्तारै गुड्छ । मेजर पनि विस्तारै कुरा कोट्याउँदै अघि बढ्छन् । सडकका पेटीमा, घरका छतमा विद्यार्थी, अभिभावक र अन्य शुभेच्छुकहरू कालोनीलो मुख लगाएर यो दृश्य हेरिरहन्छन् । गाडी गुडिरहन्छ । हरेकका मनमा हरेक थरीका प्रश्नहरू, आशंकाहरू जन्मिरहन्छन् । किसन अबुझ व्यक्तिजस्तो भएर मेजरको मुहार नियाल्छ, वरपरको दृश्यको अवलोकन गर्दछ । करिव १० मिनेटको यात्रापछि मेजर यात्रा मन्द पार्छन् । प्रश्नको थुप्रो ठड्याउन थाल्छन् । करिव २० मिनेटसम्म प्रश्नको झटारो आइरहन्छ । उत्तर पनि गइरहन्छ । मन्दगतिमै यात्रा पनि अघि बढिरहन्छ । त्यसै बीच मेजरले मनको मैलो देखाउँदै भन्छन्,“हेर्नुस् किसन सर ! तपाईँहरू जस्तो विद्वान् मान्छेको कलिलो ज्यान निमोठ्ने मन मलाई छैन । म कर्तव्यले बाँधिएको मान्छे हुँ । राष्ट्रका सिन्दूर पहिरेको छु । माथिका मनोकांक्षालाई बुझेर मैले काम फत्ते गर्नुपर्छ । मलाई सहयोग गर्नुस् । मेरो मन मानव मन हो । वाध्यतावस् यो मनलाई पत्थरको मनमा परिणत गर्न नलगाउँनुस् । चाँडै सत्य बक्नुस् । तपार्इँ कुन पदमा बसेर काम गर्नुहुन्छ ? तपाईँका हेड कमाण्डरहरू र सहयोगीहरू कुन ठाउँमा बसेर काम गर्छन् ? सबै नालिबेली बताउनुस् । नत्र पत्थर मनले नामोनिसान मेट्न सक्छ । मेजरका कुराले किसनको मथिङ्गल रन्थनिन्छ । उसका आँखाका सपनाहरू एकाएक च्यातिन थाल्छन् । ओठ तालु जम्मै सुक्न थाल्छन् । गरुडपुराणमा वर्णित रौरव नरकको नालिबेली ऊ सम्झन्छ । पढेको कुरा यथार्थमा परिणत भएको आभाष हुन्छ । त्यही विभत्सकारी दृश्यहरू दोहोरिदै गएर आफूकहाँ आइपुगेको आभाष हुन्छ उसलाई । ऊ मृत्युको भयले असाध्यै विचलित हुन्छ । ऊ आफ्नो भूत, वर्तमान सम्झन थाल्छ । भविष्य विहीन रुपमा आफू दुई दिने पाहुनाको रुपमा मेजरको सामु उपस्थित भएको ठान्छ । मनमा कुरा खेलाएको तर ओठ नखोलेको देखेर मेजरका मुखरावृन्दबाट पुनः बोली फुट्छ, “किसनजी, हतास नबन्नुस् । सास रहेसम्म आश गर्नुस् । तपाईँका निम्ति म कसाई मात्र होइन हैन, सहयोगी पनि हुँ । राष्ट्रका कलंकका निम्ति म कसाई हुँ, राष्ट्रका भविष्यका ताराका निम्ति म सेवक हुँ । तपाईँलाई कलंक र तारामध्ये कुन दर्जामा राखूँ भन्ने सबालमा तपाईँकै मुखबाट खुल्ने गोप्य रहस्यबाट ज्ञात हुन्छ । राष्ट्रलाई बचाउन सहयोगी भूमिका खेल्नुभएमा म पनि सहयोगी पात्रकै रुपमा उपस्थित हुनेछु ।” मेजरले उसलाई सकेजति नचाउन खोज्छन्, तड्पाउन खोज्छन् । ऊ भने चुप नै रहन्छ । तेजविहीन, उत्साह विहीन मात्रै हैन ज्यान विहीन स्वरुपझै उसको शरीर देखिन्छ । किसनको मौनतालाई चिर्दै मेजर नै अघि सर्छन्, “किसनजी, निरास बन्दै नहुनुस् । यत्रो उमेर हुँदासम्म पनि विवाह भएको रहेनछ । विहे भएको भए घरभरि लालाबालाहरू हुन्थे । यत्रो उमेर कसरी एकलरुपमा विताउन सक्नुभएको हो ? सडकमा हिँड्ने राम्रा तरुणी देख्नासाथ तरुणो मनले माया खन्याइहाल्छ रे । तपाईँको मन पनि त्यस्तै भयो होला । कि तपाईँ कुनै तरुणीबाट धोका खाएको बबुरो हुनुहुन्छ ?” यस्तो अनावश्यक प्रश्नले किसनलाई अचम्भित पार्यो । मेजर कुन बाटोबाट आफ्नो मनका कुराहरू बुझ्न खोजिरहेछन् भन्ने कुरा किसनले बुझ्न सक्दैन । ऊ अझै मौन हुन्छ । मेजर एकोहोरो बोल्दै जान्छन्, “म मात्र बोल्ने, तपाईँ श्रोता मात्र हुने हो भने तपाईँको पक्षमा निर्णय कदापी हुन्न । तपाईँ आरोपित व्यक्ति हुनुहुन्छ । आफ्नो सफाइ पेस गर्न कन्जुस्याईँ गर्ने हो भने जरुर तपाईँ दोषी हुनबाट चोखिनुहुन्न । जो दोषी छ, जो कलंकित छ, उसले अस्तित्व सुरक्षित बनाउन हम्मे पर्छ । आफूलाई जोखिममा नपार्नुस् । म पुनः भन्छुु सत्य बक्नुस् । यो संकटकाल छोट्याउन मद्दत गर्नुस् ।” किसनलार्ई खपिनसक्नु हुन्छ । ऊ अब मुख नखोलीकन थेगिने अवस्थामा रहन्न । उसका मुखबाट पनि आक्रोशयुक्त झिल्का देखिन थाल्छन्,“मलाई तपाईँ जे भन्नुस्, जे देख्नुस् । मैले कुनै गलत काम गरेको छैन । मैले राष्ट्रका निम्ति कलंकित सावित हुने कुनै काम गरेको छैन । म युद्ध मैदानमा बम, बन्दुक बोकेर खटिएको योद्धा पनि होइन । म कलमजीवि हुँ । कलमकै पौरखले बाँचेको छु । मेरो कलमले समयको तीतो क्षणप्रति आक्रोश पोख्यो होला । सत्यमा चल्ने, न्यायमा विश्वास राख्ने र प्रगतिशील समाजको निर्माणका लागि मेरो कलमले थोरै मसी चढाउने कोशिस गर्यो होला । त्यो तपाईँहरूले नै ठम्याउनु भएको होला । अर्थोक मैले केही गरेको छैन । मैले कतै मेरो नैतिक समर्थन दिएँ होला । त्यो मेरो नैसर्गिक हक पनि हो । तपाईँ राम्रो काम गर्नुस्, मेरो मन जित्ने काम गर्नुस् । मेरो पूर्ण समर्थन त्यस कामका लागि हुनेछ । मैले (वा अरुले) नै समाजका निम्ति पच्य काम गरेँभने तपाईँ समर्थन गर्नुहोला । यस्ता कुरा बाहेक मबाट केही काम भएकै छैन । कसैको गलत कामलाई आँखा चिम्लेर समर्थन गर्दै, प्रचारप्रसार गर्दै हिँड्ने काम मबाट भएको छैन । मेरा यी हातले अक्षर कोर्नु बाहेक अर्थोक जानेका छैनन् । मेरा यी ओठहरूले स्वच्छ, हराभरा, सुखी, शान्ति र प्रगतिन्नोमुख समाजको निर्माण बाहेक अर्थोकको चाहना राखेका छैनन् । समाजमा व्याप्त विकृति, विसंगति र पूरातनवादी संस्कृतिलाई संसोधन गर्नु आवश्यक छ भन्न पनि म नपाउने ? हेर्नुस्, मेजर साहव, म मात्र भुसुनो हुँ, म मान्छे बन्न लालायित भुसुनो मात्र हँु । मबाट यस राष्ट्रका लागि केही हुनसकेको छैन । म कलमले बाँचेको र राष्ट्रको समुन्नतिमा थोरै भए पनि देन होस् भन्ने चाहना संगाल्ने व्यक्तिलाई राष्ट्रकै कलंकित व्यक्तिको रुपमा चित्रण गर्नुहुन्छ भने सुन्नुस्– मेरो कुरा पनि सुन्नुस् । मेरो मनको कुरा सुनेर, बुझेर र गुनेर मात्र अर्थोक कुनै निर्णय गर्नुस् । हेर्नुस्, मैले २८ वर्षे जीवन विताइसकेँ । संसारलाई धेरै नजिकबाट चिनिसकेँ । यत्तिञ्जेलसम्म म न घर भित्रकाको भएको छु, न वनभित्रकाको भएको छु । म मात्र भुसुनो हुँ । म भुसुनोले राष्ट्रलाई संकटको दलदलमा भसाएको हुँ भन्ने प्रमाण पेश गर्नुस् । मेरो हृदय सानो छैन, म असाध्यै डरपोक पनि छैन । मलाई मृत्युदेखि पनि डर लाग्न छाडेको छ । मेरो चित्त बुझाउँनुस् । मलाई राष्ट्रको कलंकको टीकोको रुपमा सावित गर्नुस् । अनि तपाईँलाई नियम कानूनले जे गर्न अधिकार दिएको छ त्यही गर्नुस् । नत्र भने यसरी तड्पाई तड्पाई नमार्नुस् । पलपल मर्नु साह्रै दुःखदायी हुँदो रहेछ, एकै पटक मर्नु बरु सुखदायक हुँदो हो ।” उसको लामो कथनपछि मेजर तीन छक्क पर्छन् । चुपचाप रहन्छन् । किसनले पनि आफ्ना कुरा माथि परेको अनुभव गर्र्छे र पुनः मुख खोल्छ–“तपाईँ भ्रममा हुनुहुन्छ । तपाईँ सरकारी धन बेक्कारमा नष्ट गर्दै हुनुहुन्छ । मलाई यो सरकारी गाडीमा बसाएर यात्रा गराइरहनुको कुनै औचित्य छैन । मेरो बारेमा भएको भ्रम पनि हटाउँनुस् र मलाई आफ्नै सार्वजनिक जीवन विताउन दिनुस् । म अर्थोक....।” उसका कुरा टुङ्गिन नपाउदै मेजरले गाडी किनारामा अड्याए र कुर्लन थाल्छन्,“ए तपाईँ मात्र विद्वान् । मलाई मूर्ख नै सम्झनु भएको । याद गर्नुस्– म मूर्ख हैन । मूर्ख त तपाईँहरू जस्तै व्यक्ति हुनुहुन्छ । २०, २२ जना विद्वान् शिक्षक, शिक्षिकाहरू मध्ये तपाईँलाई चुनेर ल्याउँनु मेरो रहर हो ? तपाईँलाई यो १६ लाखको सरकारी गाडीमा शहरको सैर गराउँदा मलाई व्यक्तिगत के लाभ हुन्छ ? म मेरो ड्युटी गरिरहेछु । मेरो ड्युटीमा अवरोध पुर्याउने व्यक्तिका लागि एक गोली नै काफी छ । यस्ता एक गोलीका शिकार हुनेहरू धेरै छन् । तपाईँलाई पनि तिनकै पंक्तिमा उभिने मन छ भने त ठीकै छ । नत्र झुटको खेती गरेर मलाई अन्धकारमा नराख्नुस् । हैन, उज्यालोको खेती गर्ने व्यक्ति हुनुहुन्छ भने सत्य बक्नबाट टाढा नरहनुस् । सम्झनुस्, सुकरातले सत्य बकेर र सत्यकै लागि हेमलेट नामक विष पियर मृत्यु वरण गरेका थिए । त्यसैले पो उनको नाम संसारले लिइराखेको छ । विद्वान् भएर पनि मूर्खता प्रर्दशन गर्दै सबै नेपालीलाई भ्रममा नपार्नुस् ।” मेजर आफना तर्कहरू राख्दछन् । किसन पनि आफना मतले आफू निष्कलंकित भएको पुष्टि गर्दछ । करिब ४ घण्टे प्रश्नोत्तर पछि मेजर गाडी लिएर किसनको डेरामा पुग्छन् । बाकस खोलिन्छ, ट्रङ्क उघारिन्छ । एक एक किताब, कापी, पत्रिकाहरू उल्टाइन्छ । ओछ्यानमुनि भएका कागजपत्रहरू खोतलखातल पारिन्छ र ५ धोक्राहरू ठड्याइन्छ । ती धोक्राहरूमा खाली किताब, कापी र पत्रिकाहरू मात्र हुन्छन् । तिनमा पनि कुनै किसन आफैले लेखिसकेका कापीहरू हुन्छन्, कुनै प्रकाशोन्मुख कृतिका पाण्डुलिपीहरू हुन्छन्, कुनै आफ्ना रचनाहरू प्रकाशित भएका पत्रिकाहरू हुन्छन् तर धेरै जसो आई.ए., बी ए., एम.ए. र शाखा अधिकृत परीक्षाका निम्ति संकलित पुस्तकहरू हुन्छन् । एकाध पुस्तकहरू मात्र कम्युनिष्ट पार्टी, राजनीति राजदरबार हत्याकाण्ड सम्बन्धी हिन्दी, अंग्रेजी भाषामा लेखिएका पत्रिकाका कटिङ्ग र नेताहरूका बारेमा हुन्छन् । ती पुस्तकहरूमा पनि धेरै जसो साझा प्रकाशन र प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित पुस्तकहरू हुन्छन् । सैनिक जवानहरू यी सबै आतङ्ककारी दस्तावेज हुन् भन्दै धोक्रामा हाल्ने गर्छन् । किसनको असहमतीका कारणले केही पुस्तकहरू छाडिन्छन् । आखिरमा किसनलाई पुर्याइन्छ, जिल्ला प्रहरी कार्यालयको थुनुवा कक्षमा र नाम खुल्न नसकेको आतंकारीको कोठाबाट तीन बोरा आतङ्ककारी दस्तावेज र पाँच थान नयाँ पुराना हतियार बरामत भएको झ्याली पिटान्छ । सानो कोठा । १५ जना मुस्किलले सुत्न हुने कोठा । कल त्यहीँ, ट्वाइलेट त्यहीँ जताततै हिलै हिलो । मच्छडको ठूलो हुलले आतङ्क मच्चाएको हुन्छ त्यहाँ । कालकोठरी नामाकरण गरेको ठीकै रहेछ भन्ने हुन्छ उसलाई । पडका पड्काएको आरोपमा पक्राउ परेका १२ वर्षका केटाहरूदेखि लिएर नाती भगाएको आरोपमा गिरफ्तार गरिएका ७७ वर्षिय बूढासम्मका त्यहाँ हुन्छन् । आशाराम चौधरीजस्ता हतियार सहित पक्राउ परेका र भोजपुर–धनकुटा जिल्लाबाट आतङ्ककारीको आरोपमा जेल चलान गर्दै ल्याइएकाहरू पनि हुन्छन् त्यहाँ । पक्राउ गर्नु परेपछि खान, बस्न र सुत्न दिनुपर्छ तर ती कुनै कुराहरू पनि त्यहाँ उपलब्ध हुन्न । मानव अधिकारकर्मीहरू त्यहाँको बिजोग हेर्न कहिल्यै पुग्दैनन्् । उसले पनि मान्छेको दशा नजिकैबाट हेर्न पाउँछ । प्रायः जसो सबै कैदीका शरीरभरि निलडाम हुन्छ । अर्को कोठामा महिलाहरू थुनिएका हुन्छन् । तीमध्ये अधिकांस थारु समूदायका हुन्छन् । उनीहरूका औंलाका नङहरू उक्काइएका हुन्छन् । हाम्रो हविगत यस्तो बनाए, हेर्नुस् न भन्दै उनीहरू रोइरहेका हुन्छन् । पुरुषहरूमा पनि धेरैजसो थारु समूदायका हुन्छन् । जताततै विजोग वाहेक अर्थोक हेर्न, बुभm्न र सुन्न पाइने अवस्था नै हुन्न । अरुहरूजस्तै प्रत्येक रात आधा पाउण्ड जति खुन मच्छडलाई चढाएर रात कटाउँछ किसन पनि । दिनहरू पनि उस्तै नमीठो तवरले वित्छन् । कैदी कोठा बाहिरका कसैले बोलाई हालियो भने पनि भन्ने गरिन्छ, “ए आतङ्ककारी ! खुब पुलिस, सेना मारिस् हैन, बाहिर ? अब भित्रभित्रै मर्ने पालो तेरो ।” एक रात १२ बजे किसन डाकिन्छ । सोधपुछ, केरकार गरिन्छ । आतङ्ककारी हुँ, आतङ्कक मच्चाउँदै हिँडेँ भन्न कर गरिन्छ । किसनको मनले मान्दैन । उसले ठाडै भन्दिछ, “म मेरो मनले नस्वीकारेको कुरा भन्न सक्तिन ।” उसको शब्दकोषमा आतङ्ककारीले देश र जनताको कुभलो मात्रै गर्दै हिँड्छन्, उनीहरू राजनैतिक शक्ति हु्ँदै होइनन् भन्ने हुन्छ । ऊ आफूलाई सचेत नागरिक भन्न मन पराउँन्छ, मुलुकको कुभलो चिताउने नागरिक कदापी हैन भन्ठान्छ । दिनरात सोधपुछको कार्यक्रम भई नै रहन्छ । प्रश्नहरू नाना थरीका हुन्छन् तर उसको जवाफ एकै थरीको हुन्छ । “आस्था मर्दैन, विश्वास हराउँदैन । आस्था जता पनि ढल्कन सक्ला । बुझ्नेहरू असल कर्मतर्फ आस्था ढल्काउँछन् । अबुझहरू आँखा चिम्लेर जता पायो त्यतैतिर आस्था र विश्वास खन्याउँछन् ।” किसन बेलाबखत यिनै कुराहरू दोहोर्याउँछ । पाँच दिनपछि किसन मुक्त हुन्छ तर उसका प्रमाणपत्रहरू मुक्त हुँदैनन् । हप्ता दिन नवित्दै मेजरले सैनिक क्याम्पमा नै बोलाएर भन्छन्,“विद्वान् मान्छे भएर पनि विश्वले नै आतङ्ककारीको सूचिमा सूचिकृत गरेकोे संगठनको छहारीमा किन बस्नुहुन्छ ? त्यस्ता विनासकलाई मलजल किन पुर्याउँनुहुन्छ ? तपाईँ र तपाईँको संगठन दिवास्पना देखिरहेछ । यो साँढेको राजखानी लिने दाउ तपाईँहरूको हो । यसका लागि ५ वटा घेरा तोड्नुपर्छ । एउटा, दुइटा तोड्दैमा साँढे नजिक पुग्यौँ भन्ने भ्रममा नबस्नुस् । जनपथ पछि पर्ला, सके सशस्त्रलाई पनि पछि नै पार्ने योजना होला तर कदापि हामीलाई हराउन सक्नुहुन्न । जबसम्म हामी छौँ तबसम्म साँढेको कसैले केही विगार्न सक्दैन । विश्व इतिहासमा कतै आतङ्ककारीहरूले सैनिकलाई हराएर राज्य कब्जा गरेका छन् ? त्यही पनि मान्नुस् कि हाम्रो घेरा पनि तोडिहाल्नु भएछ भने पनि त्यस साँढेलाई केही गर्न सक्नुहुन्न । साँढे जिउँदो छ । आफना तीखा सिङले सबलाई चटनी पारिदिन्छ किनकि जिउँदो साँढेको स्वभाव नै यस्तै हुन्छ । तसर्थ आउँनुस् हामी सबै मिलेर उसकै छहारीमा बसौँ अनि आतङ्ककारीहरूका हरेक आतङ्ककारी गतिविधिहरू निर्मूल गरौँ । शक्तिको उपासक बनौँ ।” मेजर बोल्दाबोल्दा थाक्छ र उसलाई बोल्न कर गरिन्छ । उसलाई मेजरको कुरामा दिलचस्पी हुन्न । उसले उही पुरानो भनाइ दोहयाउँछ । अरु केही बोदैन । दुई घण्टे बसाइलाई ऊ टुङ्गयाउन चाहन्छ । मेजरको पनि मुण्टो हल्लिन्छ । नागरिकता र केही शैक्षिक प्रमाणपत्रहरू मात्र ऊ फिर्ता पाउँछ । केहीे वर्ष वित्न नपाउँदैमा किसन परिणाम पाउँछ– जनमतका अघि सारा शक्ति र अहम्ताहरू निर्मूल हुने रहेछन् । शताब्दियौंदेखि जरो गाडेका हरेक जिउँदा साँढेहरू, उसका हरेक मतियारहरू र उसका गार्डहरू पनि मुर्छित हुँदै जाँदा रहेछन्, ढल्दै जाँदा रहेछन् ।
दिनाङ्क—२०६४–११–०९ —तपेश्वरी ः १, उदयपुर, मो. नं ९८४२८२९२०६
हालः– लिटिल फ्लावर सेकेण्डरी स्कूल, राजविराज–९, सप्तरी ।

Tuesday, July 20, 2010

गजल

अरबको वालुवाभन्दा लाखौँ गुना माथि छ
दुःख बेच्न वालुवा टेक्ने मेरो मिल्ने साथी छ ।

भेडा,उँट डोहोर्याएर टाढाटाढा पुग्छ ऊ
खानेसुत्ने ठेगान हुन्न त्योभन्दा त जाति छ।

मर्यो भने भेडा,उँटकै भाउ मात्रै मिल्दा त
भन्ने गर्छ अरबलाई मानवकै घाती छ।

विकासको भुइँचालोमा हामी त्यसै तर्सन्छौँ
गाह्रो पर्छ ठम्याउन दिन हो कि राती छ ।

स्वर्ग देख्ने हरियालीमा बानी उसको एउटै
टाढै बसी नेपाललाई माया गर्ने छाती छ।

Saturday, July 10, 2010

दर्द

पात्रहरू
मञ्जरी ःअधबैँसे नारी, पतिले त्यागेकी, दुई सन्तानकी आमा, दुःखजिलो गरेर गुजारा चलाइरहेकी गृहिणी, आफ्ना दुई सन्तानको भविष्य उज्यालो बनाउने काममा कटिबद्ध ।
बबलध्वज ः गाउँका एकजना सज्जन, आफ्नो सुखभन्दा अर्काको सुखमा आनन्द प्राप्त गर्ने स्वभाव, गाउँको हालखबर बुझ्दै हिँड्ने निःस्वार्थी मान्छे, जसलाई कतिपयले नारदको संज्ञा पनि दिने गरेका छन् । उनलाई श्रीमतीले पनि अर्धपागल भनेर त्यागिदिएकी छिन् ।
प्रमोद ः मञ्जरीको ८ बर्से छोरा ।
प्रमिला ः मञ्जरीकी ११ वर्षकी छोरी ।
प्रकाश ः बबलध्वजका छिमेकी र सहयोगी ।
स्थान ः सामान्य भुइँतले घरको दलान र आँगन(मञ्जरीको सपरिवार त्यहाँ बसाइँ सरेको छ महिनामात्र भएको छ । उनी त्यस नयाँ गाउँका सबै मानिसलाई चिन्दिनन् र उत्तिसाह्रो वास्ता पनि राख्दिनन् । लोग्नेले त्यागेकी आइमाई भनेर कसैकसैले कुरा काट्छन् । त्यस्ता घटनाबाट उनी त्रसित छिन् ।प्रमोद र प्रमिला सामान्य भुइँतले घरको दलानमा पढिरहेका छन् भने उनीहरूकी आमा मञ्जरी आँगनको एक कुनामा गिटी कुटिरहेकी छिन् । नजिकै ठूल्ठूला ढुङ्गा थुपारिएका छन् । उनको पेसा नै गिट्टी कुट्ने हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । एउटै मञ्च दुई भागमा विभक्त छ ।)
मञ्जरी ः (दलानमा पढिरहेका प्रमोद र प्रमिलातर्फ सङ्केत गर्दै) लौ छोराछोरीहरू, राम्ररी पढ है । जसले धेरै पढ्छ, उसले धेरै ज्ञान बटुल्छ । जसले धेरै ज्ञान बटुल्छ, उसले धेरै धन कमाउँछ । जसले धेरै धन कमाउँछ, उसैले सुख पाउँछ । सुख पाउने कि दुःख पाउने ? यो कुरा तिमीहरूकै हातमा छ ।
प्रमोद ः हुन्छ मामू, त्यसमा तपाईंले चिन्तै लिनु पर्दैन । पढ्दापढ्दा किताबै कण्ठ हुन लागिसक्यो ।
प्रमिला ः म पनि पढिरहेकी छु । मैले दिएको पाठ त याद छ नि तपाईंलाई ? तपाईंले मलाई सन्तुष्ट बनाउनुपर्छ ।
मञ्जरी ः हुन्छ बाबा, हुन्छ । म मेरी प्यारी छोरीका हर आज्ञा शिरोधार्य गर्न तयार छु । (सबै आ–आफ्नै काममा मग्न हुन्छन् । कामबाट आँखा हटाउने फुर्सद कसैलाई हुँदैन । त्यसैबेला मञ्जरी बबलध्वज र प्रमोद आउँछन् । मञ्जरी शिर उचालेर उनीहरूलाई पुलुक्क हेर्छिन् र आफ्नो काममा क्रियाशील भइरहन्छिन् । उनीहरूप्रति उत्ति साह्रो वास्ता राख्दिनन् ।)
बबलध्वज ः हजुर मञ्जरीजी, घुम्दैफिर्दै यहाँ आइपुगियो । तपाईंको घर बाटैमा रहेछ । गाइँगुइँ केही कुरा सुनेको थिएँ । वास्तविकता बुझ्न मन लागिरहेछ ।
मञ्जरी ः विनाभूमिका खुलस्त भन्दा हुन्छ । हुनत धेरै कुरा सुनेकी छु । अझै सुन्नुपर्छ भने सुनुँला ।
बबलध्वज ः आजसम्म त तपाईंको र मेरो बोलचाल नै भएको छैन । परको मरिचे माइलोले तपाईंका बारेमा एकाध कुरा भन्यो र वास्तविकता बुझ्न आएको हुँ ।
मञ्जरी ः (आफ्नो लोग्ने नभएकोले आफूलाई जिस्काउन आएको शङ्का गर्छिन् र हेर्दै नहेरी अटेरी भएर)त्यति धेरै कुरा सुन्ने फुर्सद छैन मलाई । मैले जीवनमा धेरै सुनेँ । पहिलेको गाउँमा पनि सुन्नै नसक्ने कुरा सुनेँ र हार खाएर यहाँ आएँ । यहाँ पनि मनग्गे सुनिसकेँ । (झर्को मान्दै) कतिका कस्ता–कस्ता कुरा सुन्न जुरेको छ !
बबलध्वज ःहैन, नराम्रो कुरो सुन्न र सुनाउन म आएको हैन ।
मञ्जरी ः धेरै कुरा सुन्नु पनि छैन र बुझ्नु पनि छैन मलाई । मेरो संसार यही गिट्टी हो । गिट्टीको थुप्रो जति ठूलो भयो, त्यति नै राम्ररी म मेरा दुई सन्तानको हेरचाह गर्न सक्छु । बस्, मलाई यति नै थाहा छ ।
बबलध्वज ः हजुर मञ्जरीजी, म यहाँ सुनाउन हैन सुन्न आएको हुँ । भन्नुस्, तपाईं कसरी यो हालतमा आइपुग्नुभो ? तपाईंका मुखराबिन्दबाट कुरा सुन्न पाए समस्याको निदानमा म पनि सहयोगी हुने थिएँ ।
मञ्जरी ः भो–भो, मसँग यस्ता रसिला र मीठा कुरा नगर्नुस् । अब म कसैको गुलियोको लोभमा फस्दिनँ । जवानी थियो, मगमगाउँदो फूलको थुँगा थिएँ । त्यही बास्नामा लठ्ठ परेर एउटा भमरा बस्यो । मसँग रस छउन्जेल चुस्यो । रस सकिँदै गएपछि अन्यत्रै गयो । त्यस्तै भमराका रूपमा आउनुभएको हो भने चुपचाप यहाँबाट गइहाल्नुस् किनभने अहिले म फूलको ओइलिएकी थुँगा भएकी छु । मसँग न रस छ न मगमगाउँदो बास्ना नै .... ।
बबलध्वज ः (मञ्जरीलाई बीचमै रोकेर) भो अब भो, मैले धेरै सुनेँ, मन अघायो । यहाँभन्दा बढी सुन्ने धैर्य मसँग छैन । म यतिखेर भ्रमको पात्र बनेछु । म कसैलाई भ्रममा राख्न चाहन्नँ । यतिखेर धेरै बोल्नुको अर्थ छैन । समय आएछ भने बोलौँला । अहिलेलाई यतिमात्र बुझिदिनुस्, म कुनै व्यतिmगत स्वार्थ लिएर आएको हैन । (प्रमोद र प्रमिला आफ्नै धुनमा लेखपढ गरिरहेका हुन्छन् । प्रकाश छट्पटिन्छ ।)
प्रकाश ः हैन, अब त जाऔँ । कुराको बिट मरेन ? (मञ्जरी आफ्नै काममा व्यस्त हुिन्छन् ।)
बबलध्वज ः (त्यहाँबाट प्रस्थान हुँदाहुँदै प्रकाशसँग) हिँड भाइ प्रकाश, यिनीसँग अहिले केही कुरा गर्नु हुन्न । यिनले अहिले भदौरे सप्तकोसीको रूप लिएकी छिन् । यिनले भनेका प्रत्येक शब्द वाण बनेर मेरो मुटु छियाछिया पारिरहेछ । म कसरी सहुँ ? मलाई त्यो बोली घाँटीसम्म आएको छ । एउटा पुरुषसँग उठेको रिस अर्को पुरुषमाथि खन्याउनु, के नारी धर्म हो ?
प्रकाश ः(मञ्चबाट निस्किँदै) आखिरमा कुनै पुरुषले त उनीमाथि अत्याचार गरेकै रहेछ नि, हैन र ? (स्विकारोक्तिस्वरूप बबलध्वज शिर हल्लाउँछन् र दुवै बाहिरिन्छन् ।)
प्रमोद ःदिदी, आवाज निकालेर पढ्नुस् न । म सुनेर पनि धेरै कुरा जान्दछु र बुझ्दछु । हामीले हरेक कुरा नजानीकन हुन्न ।
प्रमिला ः तिमी पढ न । म सुन्छु ।
प्रमोद ः मेरो किताब त हजुरले पढिसक्नुभएको छ ।
प्रमिला ः मेरो किताब पढ्ने तिम्रो बेला भएको छैन ।
प्रमोद ः किताब पढ्न, कुरा बुझ्न र ज्ञान बटुल्न पनि समय पर्खनुपर्छ र ?
प्रमिला ः अर्काको किताब पढ्नाले पास भइन्न क्या ।
प्रमोद ः के पढ्नुको अर्थ पास हुनुमात्र हो ?
प्रमिला ः प्रश्नमाथि प्रश्नका खात लगाइरहेका छौ तिमी । म तिम्रा हरेक प्रश्नको जवाफ दिऊँ कि आफ्नो गृहकार्य पनि तयार गरूँ ? विजय आखिरमा तिम्रै भयो ।
प्रमोद ः सधैँ सत्यको जित हुन्छ । म सत्यको पक्षमा थिएँ । आखिरमा सत्यवादी पाण्डवकै जित भएको थियो महाभारतमा । कौरव पक्ष युगौँयुगदेखि हारिरहेछन् । (हाँस्दै, ठट्यौलो पारामा एक्लै एकपक्षीय नारा लगाउँछ ।) यो जित कसको ? प्रमोदको । यो हार कसको ? किताब नपढ्नेको ।
प्रमिला ः भो–भो नारा नलगाऊ । नारा भए पनि तिम्रै जित, नभए पनि तिम्रै जित । अब त भयो ? आवश्यकताभन्दा बढी जो बोल्छ, त्यो हार्छ । ठिक्क खटाएर बोल्ने मान्छे विजयी हुन्छ । जीवनमा सधैँ विजयी हुने कुरा सोच्नुपर्छ र प्रयास गर्नुपर्छ ।
मञ्जरी ः बाबुहरू ! कुराकानीचाहिँ बढी भएजस्तो छ है । अब एकैछिन पढ अनि खाना खानुपर्छ ।
प्रमोद ः शुभकार्यमा किन विलम्ब ? अब ठीक पार्दा भइगयो नि ?
मञ्जरी ः ल, भइगो त । आओ । (प्रमोद जान्छ तर प्रमिला जान्न ।) नानी छोरी, किन नआएकी ? आऊ चाँडो । भान्साको काम सकौँ ।
प्रमिला ः मेरो सर्त पूरा भयो कि भएन ? म हजुरलाई खुसी पार्न खोज्छु । हजुरले मलाई खुसी पार्नुपर्छ । म त्यसबेला खुसी हुन्छु, जब मैले दिएको गृहकार्य लेखेर र घोकेर मलाई देखाउने र सुनाउने गर्नुहुन्छ । हिजो बेलुकी दिएको गृहकार्य मलाई चाहियो अनिमात्र म खाना खान्छु नत्र रिसाएर बस्छु ।
मञ्जरी ः नानी, त्यसो नभन न । पहिले खाना खाऊ । त्यसपछि मेरो गृहकार्य हेरौली । ज्ञानी मान्छेले धेरै जिद्दी गर्दैनन् त ।
प्रमिला ः ठीकै छ । खाना खाएरै हेर्छु र सुन्छु । मामूले भनेको पनि मान्नै प¥यो । (दुवैजना खाना खान थाल्छन् । मञ्जरी पनि खाना खान थाल्छिन् ।)
प्रमोद ः आजको खानेकुरा निकै स्वादिलो रहेछ ।
प्रमिला ः अरू दिन पनि स्वादिलै हुन्थ्यो त ? आजमात्र किन भन्यौ ?
प्रमोद ः खै मलाई थाहा छैन । अरू दिन यति स्वादिलो भएको थाहा छैन ।
मञ्जरी ः यसको कारण परिश्रम हो । आज बिहान सबेरै उठेर तिमीहरूले नुहायौ । त्यसपछि कसरत ग¥यौ । अहिले तिमीहरू मानसिक श्रम गरिरहेका छौ । यसले गर्दा शरीरका सम्पूर्ण अङ्गप्रत्यङ्ग चलायमान भए । तिमीहरूका बौद्धिक र शारीरिक कसरत भए तसर्थ आज शरीर फुर्ती भएको महसुस गर्दै छौ होला, हैन ?
प्रमोद ःनिश्चय नै मामू ! तपाईंले भनेजस्तै भएको छ । अब मलाई आज जस्तै गरी सधैँ चाँडै उठाइदिनुहोला । सूर्योदयपूर्व नै म आफ्नो काम सकिसक्छु । दिनदिनै थोरै समय दिँदा बौद्धिक र शारीरिक पक्ष सबल हुन्छ र सुदृढ हुन्छ भने यस्ता कुरामा किन आनाकानी ?
प्रमिला ः भाइसँग म पनि सरिक हुन्छु ।
मञ्जरी ः (खुसी हुँदै) राम्रो सोच मनमा ल्यायौ । म अति नै प्रसन्न छु आज । तिमीहरू हाँसीखुसी रहनु मेरो सौभाग्य हो । उत्पादनमुखी शारीरिक र मानसिक कसरतले व्यतिmव्यतिmमा परिवर्तन ल्याउँछ र पूरै समुदायलाई सपार्छ भन्ने कुराको पुष्टि भइसकेको छ ।
प्रमोद ः हो मामू ! बबलध्वज अङ्कलले पनि यी र यस्ता कुरा धेरै अघि भन्नुभएको थियो ।
प्रमिला ः स्कुलमा कुनै सर अनुपस्थित भएका बेला उहाँ आफैँ आउनुहुन्छ । हाम्रो हेडसरले उहाँलाई नै कक्षा लिन आग्रह गर्नुहुन्छ । उहाँ सारै राम्रा कुरा सुनाउनुहुन्छ । उहाँले भनेका धेरै कुरामध्ये एउटा कुरा सुन्नुहुन्छ मामू ? (बबलध्वजको नाम सुन्नासाथ मञ्जरी तीनछक्क पर्छिन् । उति वास्ता नगरे जस्तो गर्छिन् तर मनमा भने जिज्ञासा उब्जिरहन्छ ।)
प्रमोद ः (हतारिँदै) भन्नुस् न दिदी, हामीलाई त जहिले पनि सकारात्मक चिन्तनका साथ शारीरिक र मानसिक कसरत गर्नू स्मरण शक्ति बढ्छ, अन्य कैयौँ लाभ मिल्छ, कहिल्यै रोगले समात्दैन भन्नुहुन्छ । तपाईंहरूलाई चाहिँ केके भन्नुहुन्छ, दिदी ?
प्रमिला ः सुन, हाम्रो अहिलेको शिक्षाले बुद्धि कम र महŒवाकाङ्क्षा बढी सिकाउँछ रे । आजकल पढेका मान्छे बढी महŒवाकाङ्क्षी हुनु यसको प्रमाण हो रे । एउटा विद्यार्थीले हिँड्डुल गर्दा सामान्य ठक्कर लगाएछ र माफ मागेछ । अर्काले भने माफ नै दिएनछ र उल्टै त्यसलाई पर्खालमा ठोक्काएर रगतपच्छे पारेछ । यस प्रसङ्गमा उहाँले भन्नुभयो– एकपटक बुद्धले शिक्षादीक्षा प्राप्त गरिसकेका एक शिष्यलाई आफूले प्राप्त गरेको ज्ञानको प्रचार गर्न लगाउनुभएछ । शिष्य भारतको विहार राज्यको एक दुर्गम गाउँमा ज्ञानको प्रचार गर्न जान तयार भएछ । यो देखेर बुद्धले जाँच लिनका निम्ति भन्नुभएछ– त्यहाँका मान्छे खराब छन् । तिमीलाई गाली गर्न सक्छन् । उनले उत्तर दिएछन्– त्यहाँका मान्छे कति जाती रहेछन् केवल गाली गर्दा रहेछन् । कुटपिट पनि गर्न सक्थे । बुद्धले अगाडि भन्नुभएछ– उनीहरूले तिमीलाई कुटपिट पनि गर्न सक्छन् । त्यसबेला के हुन्छ ? उनले सहज भावमा जवाफ दिएछन्– मेरो मनमा यही भावना आउँछ कि त्यहाँका मानिस कति असल रहेछन् केवल कुटपिट गर्दा रहेछन्, मार्न पनि सक्थे तर त्यसो गर्दा रहेनछन् । बुद्धले मौका छोप्दै भन्नुभएछ– उनीहरूले तिमीलाई मार्न पनि सक्छन्, मर्ने बेलामा चाहिँ के सोच्छौ ? उनको जवाफ थियो– हजुरबाट प्राप्त ज्ञान प्रेमको नजरले संसारलाई हेर भन्ने हो, यो कुरा महसुस गर्र्दै म कथंकदाचित् बाँचेको भए मबाट कतै भुल हुन सक्थ्यो, त्यस्तो भुल हुन र गर्नबाट म जोगिएँ । मेरो नजर प्रेमको भावनाले भरिएकोले म सर्वत्र प्रेमकै नजरले हेर्छु, मर्नै प¥यो भने पनि मर्ने बेलामा भुल गर्नबाट बचेँ भनेर सोच्छु । हामी यस्तो लचिलो बन्न त नसकौँला तर कोही प्रायश्चितले जलेको छ र गलेको छ भने क्षमाशील बन्न सक्छौँ ।
प्रमोद ः अर्थोक पनि भन्नुस् न दिदी ।
प्रमिला ः अरू थुप्रै कुरा छन् । भनेर साध्य छैन । मात्र सङ्केत गर्न सक्छु । सुन, हामीले जानेको ज्ञान र सीप आफूमा मात्र सीमित राख्नु हुन्न । यसले लोककल्याणको बाटो पक्रिनुपर्छ । जब हाम्रो ज्ञानले समाजलाई उज्यालोपन दिन सक्तैन, तब त्यस खाले ज्ञानको खाँचो यस युगलाई छैन । मुक्ति सङ्ग्राममा हामी लामबद्ध हुन सके शोषितपीडित भएर कसैले रहन पर्दैन रे । श्रमको उचित मूल्याङ्कन जहाँ हुन्न, जहाँको उत्पादन लोककल्याणको साटो विनाशकारी हुन्छ, त्यहाँ श्रम दिनु ठूलो भुल हुन्छ । जसरी भए पनि आफ्नो श्रमले लोकको कल्याण गर्नुपर्छ ।
मञ्जरी ः (मनमनै सम्झेर) यी बबलध्वज भन्ने मान्छे त साह्रै असल पो रहेछन् ! बित्थामा चाहिँदो नचाहिँदो कुरा भनेँ । चित्त दुखाए होलान् । मेरै हितका कुरा पो गरेका रहेछन् । मैले कुरै सुन्न चाहिनँ । कसका कुरा सुन्नु ? कति आइमाईले भनिसके मलाई– ’बबलध्वजकी पत्नी छैन, तिम्रो लोग्ने छैन । ठ्याक्कै जोडा मिलेको छ, विवाह गर ।’ मलाई मन नपरेको कुरा यही थियो । केवल अरूसँग उठेको रिस बबलध्वजमाथि खन्याएर भुल गरेँ ।
प्रमिला ः (मामू झोक्राएको देखेर चकित हुँदै) मामू ! किन झोक्राउनुभएको ? मैले अन्यथा भने र ?
मञ्जरी ः हैन–हैन । तिमीले त्यस्तो केही नराम्रो भनेकी छैनौ । जे सुन्यौ, जे बुझ्यौ; ठीक बुझ्यौ । मेरो चित्त बुझ्यो ।
प्रमिला ः तर मेरोचाहिँ बुझेको छैन ।
मञ्जरी ः किन ?
प्रमिला ः मैले गृहकार्य हेर्न पाइनँ नि ।
मञ्जरी ः ए ! पढाउन त पढाए नानी तर लेख्न हातै चल्दैन । कामले फुर्सद पनि पाउँदिनँ । अहिले यो उमेरमा मरिहत्ते गर्दा पनि नहुँदो रहेछ । उतिखेरको कहिरन अर्कै छ ।
प्रमिला ः कस्तो कहिरन मामू ?
मञ्जरी ः तिम्रो यो बानी मलाई असाध्य मन प¥यो । यसरी जुनसुकै कुराको जरोसम्म पुग्ने बानी राम्रो हो । हेर नानू, तिम्रो यो र मेरो त्यो उमेर, संस्कार एवं चालचलनका बीच आकाश पातालको फरक छ । हामी त्यतिखेर जरुर पढ्थ्यौँ तर तिमीहरूको जस्तो कापीकिताब लिएर हैन । तिमीहरूको जस्तो स्कुल धाएर हैन । घरमा नै सबै कुरा पढ्नुपथ्र्यो । आमा हजुरआमाहरूले सिकाउनुहुन्थ्यो । पढ्ने कुरा यिनै हुन्– (वस्तुलाई देखाउँदै) कुचो, मस्को र पोतो । अरू पनि भन्नुपर्दा खुर्पी, हँसिया, कुटो, कोदालो आदि । अहिले तिमीहरूका लागि किताब, कापी, कलम भएजस्तै यिनै वस्तु औजार हुन्थे हाम्रा लागि । बिहान कुखुरो बासेदेखि रातको एघारबाह्र बजेसम्म काममा जोतिनुपथ्र्यो र पो अहिले चार गाँस खाने एक धरो लगाउने र यही भए पनि मुन्टो लुकाउने झुपडी जोडेका छौँ । धन्दा नमान, तिमीहरूले हामीले जस्तो बिजोग खेप्नु पर्दैन । तिमीहरूलाई राम्ररी हातखुट्टा नलगाई म मर्दिनँ । (आँखाभरि आँसु बनाउँछिन् । मामूको अवस्थाले प्रमिला पनि दुःखित हुन्छिन् र गहभरि आँसु पार्छिन् ।)
प्रमोद ः मामू ! तपाईं दिदीसँगमात्र कुरा गर्नुहुन्छ ? मसँग पनि गर्नुस् न । दिदी जति त म पनि बुझिहाल्छु नि ।
मञ्जरी ः तिमी पनि बुझ्छौ छोरा, म तिमीसँग पनि कुरा गर्छु । फरक यति हो कि म तिमीसँग जीवनभर कुरा गरिरहन्छु, दिदीसँग गर्न पाउँछु कि पाउँदिनँ ! भन्न गाह्रो हुन्छ । यस कुरूप समाजले दिदीलाई ठगेको छ बा । उनी त आज यहाँ छिन्, भोलि कहाँ पुग्छिन्, कसलाई के थाहा ? जोई बन्ने मान्छेले पोइको खटनमा चल्नुपर्छ । सासू–ससुराको बुहार्तन खप्नुपर्छ । तिमीलाई के थाहा ?
प्रमोद ः अहँ मामू, दिदी जहाँ जानुहुन्छ, म पनि त्यहीँ जान्छु । म त दिदीलाई छाड्दै छाड्दिनँ । दिदीसँग भएँ भने कसैले हेप्न पनि पाउँदैन । कसैको पिटाइ पनि खानु पर्दैन । दिदी स्कुल गए म पनि जान्छु, दिदी क्याम्पस गए म पनि सँगै हुन्छु । म त सधैँ दिदीसँगै हुन्छु ।
मञ्जरी ः (मञ्जरी मुस्कुराउँदै) हुन्छौ, खुब हुन्छौ होला नि ! दिदीभिनाजुसँग हुँदा पनि साथमै हुन्छौ त ?
प्रमोद ः जुनसुकै हालतमा पनि म दिदीसँगै हुन्छु ।
मञ्जरी ः (मञ्जरी हाँस्दै) स्याबास् छोरा, स्याबास् ।(सबैजना हाँस्छन् । पर्दा बिस्तारै खस्दै जान्छ ।)(०६६÷०५÷२९)

Monday, July 5, 2010

बालगजल

छुनुमुनु गर्दै टुकुटुकु आऊ बाबू
बुबुमाम खाइवरी फेरि जाऊ बाबू ।

मिलीजुली खेल्ने गर साथीभाइसँग
उनीहरूसँगै मिली गीत गाऊ बाबू।

लेखपढ शुरु हुन्छ तिम्रै उमेरदेखि
विद्या लिन सधैँभरि स्कूल धाऊ बाबू।

ठूलालाई मान देऊ सानालाई माया
राम्रो पढिगुनी पुरस्कार पाऊ बाबू ।

सबको आश तिमीमा नै रहेको हुँदा
चन्द्रसूर्य बनेर रोशनी छाऊ बाबू।

Thursday, June 24, 2010

गजल

सधैँजसो केही न केही काममा हुन्छु
रावणलाई छाडी म त राममा हुन्छु।

धेरै मान्छेसँग काम एकैसाथ गर्दा
त्यस्तो भीडभाडमा म त लाममा हुन्छु।

अघिअघि बढ्दै जानु मान्छेको धर्म
हरपल उन्नतिको नाममा हुन्छ ।

नाम र दाम पाउन जाँगर चल्नुपर्छ
सुकर्म गरी महंगो दाममा हुन्छु ।

उदारभावले शिखरमा सजिलै पुग्न
कसैले खोज्दा म त खुल्लै खाममा हुन्छु।

Tuesday, May 25, 2010

जस्तो मति उस्तै गति

पात्रहरूः—
प्रभु ः– पतिप्रभा
ः–प्रभुकी पत्नीप्रमोद
ः– प्रभा र प्रभुको छोरोप्रमिला
ः– प्रभा र प्रभुकी छोरीप्रकाश
ः– प्रभा र प्रभुको छिमेकीप्रणिता
ः– प्रकाशकी पत्नीप्रपन्नाचार्य
ः– गाउँका जान्ने बुझ्ने मानिसप्रकृति
ः– प्रपन्नाचार्यकी पत्नीअन्य
ः– मञ्चमा भौतिक उपस्थिति देखाउने तर अमुक व्यक्तिहरूस्थान
ः– पीपलको चौतारीसमय
ः– दिनको नौ बजे
(हातमा घण्टी लिएको, निधारमा चन्दन घसेको, गेरुवस्त्र धारण गरेको प्रभु चौतारीमा बसेको छ । नजिकै कमण्डलु छ । छेउमै तुल टाँगिएको छ जसमा लेखिएको छ—
पत्नी पीडित महासंघको दोबाटे कार्यालय
पत्नी पीडितहरू — एक हौं
पीडाको कहिरन — लेखौँ÷लेखाऔँ
पीडाको पोखरी — ठूलो पारौँ ।
प्रभु ः–(माइक्रोफोनमा बोलेको जस्तो गरेर) हेलो, हेलो, हेलो । आउने जति आउँनुस् । जाने जति जानुस् । जोजो जानुहुन्छ, जानुस् तर पीडा बोकेर फेरि आउँनुस् । पीडा अरूले दिएको हुनुहुन्न । मात्र पत्नीले दिएको पीडा हुनुपर्छ । आजकी एक्काइसौँ शताब्दीकी पत्नीले दिएको पीडा हुनैपर्छ । पेट नभरिउँञ्जेल पीडा खानुस् । भरिएपछि यहाँ आउनुस् । पीडा जति यहीँ खन्याउँनुस् । अनि रित्तो पेट पार्नुस् । यो ठाउँ पत्नी पीडित पतिहरूको पीडा जम्मा हुने पोखरी हो । (यत्ति भन्दा नभन्दै मान्छेहरू त्यहाँ जम्मा हुन्छन् ।)
प्रकाश ः– (नमस्कार गर्दै) प्रभु, पीडाको पोखरीमा के फुल्छ ? के कमल फुल्छ ?
प्रभु ः– (नमस्कार फर्काउँदै) हैन, हैन । कमल फुल्दैन । यहाँ फुलेकी कमली अन्त्य भएको इतिहास छ । हुर्केकी मखमली ओइल्याएको प्रमाण छ । तिनै मखमलीहरू बाइसौँ शताब्दीमा पनि पतिहरूलाई पीडा दिन सक्षम हुन्छन् । तिनीहरूलाई आजै ओइल्याउन आवश्यक छ । तिनीहरूलाई पाठ पढाउन पनि पोखरी निर्माण हुनुपर्छ ।
प्रणिता ः– (अघि सर्दै) उसो भए यो नाङ्गो नाच यहाँ किन ? मान्छे बहकाउन कत्रो नाटक !प्रभु ः– (तथास्तु भन्दा हात उठाएझैं गरेर) शान्त, शान्त बालिके । मसँग पीडाको सानो कुवा छ । त्यस्तै कुवाहरूको मेल र योगबाट म पोखरी निर्माण गर्न चाहन्छु । त्यस पोखरीमा कमलीहरूको इतिहास फुलाइरहेको हुन्छु । हुर्किरहेका भविष्यका मखमलीहरूलाई पाठ सिकाइरहेको हुन्छु ।
प्रणिता ः– (रिसाउँदै) धत्, यो म यत्री स्वास्नी मान्छेलाई पनि बालिके भन्छ । नारीको तागत नूनभन्दा चर्को छ । नारीको आवाज खुनभन्दा महंगो छ । नारीको नसा खोर्सानी भन्दा पनि खरो छ । हाम्रो एक चुड्कीमा सारा पतिहरू पत्नीकै वरिपरी (जाँतो घुमेझैं हात घुमाउँदै) ¥याइँ¥याइँ घुम्छन् र सुख जति धुलोपिठो पार्छन् । हाम्रो सुख तिमेरूको दुःख हुन्छ । हाम्रो एक चुड्की तिमेरूको फुर्ती हुन्छ । पहिले पत्नीलाई दुःख पतिलाई सुख, अहिले पत्नीलाई सुख पतिलाई दुःख । नारी–पुरुष बराबरी । सारा पतिका पीडक पत्नीहरू— जिन्दावाद ! सारा पत्नीका पीडक पतिहरू— मुर्दावाद ! (ऊ आफ्नो पति प्रकाशकोे कठालो समाएर मञ्च बाहिर ल्याउँछे ।)
प्रभु ः– देख्नुभो त, महानुभावहरू ! पत्नी राज्यमा पतिको कस्तो हालत हुँदो रहेछ । महानुभावहरू ! (आफ्नो घर देखाउँदै) उः त्यो घर छ नि । हो, त्यस घरमा एक पत्नी महारानीको खोपी छ । मौसूफ त्यहीँ विराजमान होइबक्सन्छ । विहान सवेरै चिया–नास्ता ज्युनार गरिबक्सन्छ । विहान आठ बजे मोर्निङ्ग वाकका लागि सवारी होइबक्सन्छ । नौ बजेसम्ममा पतिले खाना तयार पारिसकेको हुनुपर्छ । पत्नी महारानीका निमित्त पतिले बाहिरीदेखि भित्रीसम्मका लुगा वाथरुममा टक्रयाइसकेको हुनुपर्दछ । मन तातो पानीले ट्याङ्की भर्दिसकेको हुनुपर्दछ । स्नान पछि मौसूफको डिनर ज्युनार हुन्छ र अफिसतिर सवारी हुन्छ । त्यसपछि भने सञ्चको श्वास फेर्न पाइन्छ । फेरि साँझमा त उही कडा ड्युटी गर्नैपर्छ । मौसूफ सरकारका आदेशहरू अक्षरशः पालना नगरे के–के भोग्नुपर्छ, पर्छ ।
प्रपन्नाचार्य ः– के–के भोग्नुपर्छ ? हामी पनि सुनौँ न ।
प्रभु ः– के भन्नूँ ! भन्न पनि लाज हुन्छ ।
प्रपन्नाचार्य ः– भएको कुरा भन्नलाई केको लाज । लाज मान्ने मान्छे भए यत्रा नाराहरू लेखेर किन मान्छे भेला पाथ्र्यौ ?
प्रभु ः– लौ त भन्छु । त्यसको नालीबेली छैन । लेखाजोखा छैन । (रुन्चे स्वरमा ) गल्ती गरेमा मात्र दुई घण्टा मुर्गा बन्नुपर्छ । मात्र आधा घण्टा डान्स गरेर पत्नी महारानीलाई खुस तुल्याउँनुपर्छ । के गर्नु बाचामा बाँधिए पछि निल्नु न ओकल्नु हुँदो रहेछ । अति भएपछि मात्र बल्ल होस खुल्यो । होस खुलेको छ र पो म यहाँ तपाईंहरू सामु छु । नत्र त गुलामी गरिरहेको हुनेथिएँ ।
प्रकृतिः– महिलालाई मैला बनाउँन खोज्दा यस्तै हुन्छ ।
प्रपन्नाचार्य ः– अनि यस चौतारीमा किन आएका त ? किन यो संगठन खोल्यौ ?
प्रभु ः– किन भन्नूँ । आफूलाई परेको भए चाल पाउँनुहुन्थ्यो । आजसम्म म जीवनमा १० पटक मुर्गा बनिसकेँ । १५ पटक महारानीलाई डान्स देखाइसकेँ । हिजो बेलुका खै कहाँ सानो त्रुटी भएछ । आज विहानै सजाय भोग्नुपर्ने फैसला सुनाइयो । पहिलेकै दरमा भए त ठीकै थियो । चारैतिर महंगीले आकाश छोयो रे । हरेक कुराको भाउ बढेजस्तै सजायको पनि भाउ बढ्यो रे । अब मैले दुई घण्टाको बदलामा तीन घण्टा मुर्गा बन्नु पर्ने भो रे । आधा घण्टाको सट्टामा एक घण्टा डान्स गर्नुपर्ने भो रे । जब सजाय बढाइएको ज्ञात भो, ममा विद्रोह जाग्यो । विग्रेको मान्छेको भत्केको घर भत्केपछि केको डर । सन्यास जीवन धारण गरियो । बस् लण्ठासाफ !
प्रकृति ः– कुरा त ठीकै हो । बाचामा जो बाँधिने काम गर्छ, त्यस अनुसार काम फत्ते गर्नैपर्छ । तिमी उम्कन पाउनौ ।
प्रभु ः– नियमलाई गोली मार्दिएँ । म अब घर फर्कन्न । मैले पूर्णरुपेण सन्याश्रम लिएँ । म पीडा खाएर प्राण बचाउँदिन । म साधुको भेषमा सोझा पतिहरूलाई उकास्छु र पत्नीहरूलाई पीडित बनाउँदै जान्छु । (केही कडा स्वरमा) अनि सबैले भेट्नुहुनेछ । प्रत्येक घरमा पीडा सहेर बाँचेका पत्नीहरू ।
प्रपन्नाचार्य ः– एउटा बिराउने सारा पिराउने । यो त जायज काम होइन त ।
प्रभु ः– जायज र नाजायजको तुलना अब सिद्धान्तमा हुन्छ । मेरो सिद्धान्तले भन्छ— जति पति पीडामा बाँच्ने पत्नीहरूको सङ्ख्या बढी हुन्छ त्यत्ति नै पत्नी पीडामा बाँच्ने पतिहरूको सङ्ख्या कम हुन्छ । यो नियम माँग र पूर्तिको नियमसँग मिल्छ । अर्थात् पत्नीको मूल्य घट्दा पतिको मूल्य बढ्छ भने पत्नीको मूल्य बढ्दा पतिको मूल्य घट्छ । मेरो उद्देश्य सारा पत्नीहरूको सम्मान क्षय गराउँनुछ । तसर्थ महानुभावहरू ! आउँनुस् पतिहरूको सम्मानमा वृद्धि गराऔँ ।
प्रकृति ः– उसो भए तिमी पत्नीलाई खेलौना नै सम्झन्छौ, हैन ?
प्रभु ः– कागले आफ्नो नाम आफै काड्छ । मैले भन्न पर्दैन ।
प्रपन्नाचार्य ः– प्रकृति ! तिमीले धन्दा मान्नुपदैन । अब तिमी घर जाऊ । पति एउटा पाङ्ग्रो पत्नी अर्को पाङ्ग्रो । लोग्नेस्वास्नीको झगडा परालको आगो भन्ने उखान बुझेकै हौली । मैले धेरै भन्नु नपर्ला । (ऊ जान्छे । एकै क्षणमा प्रभुका छोराछोरी क्रमशः प्रमोद र प्रमिलाको प्रवेश हुन्छ ।)
प्रमोद ः– (आत्तिएझैं गरेर) बाबा, बाबा आमाको नाना खै ?
प्रभु ः– अझ पीडा थप्न आएका तिमेरू ! तेरी आमाका नाना थानामा पुगे ।
प्रमिला ः– बाबा, भोक लाग्यो ! खाना !
प्रभु ः– अब आमाले मामा बोलाउँछे । मामाले खाना बनाउँछ । त्यत्तिञ्जेल तिमेरू चाहिँ हावा खाएर बस्ने । अहिले जाओ, झट्टै गइहाल । (केही बुझेजस्तो केही नबुझेजस्तो गर्दै दुबै बाहिरिन्छन् ।)
प्रभु ः– यिनीहरू मेरो सेरोफेरोबाट त हटे । प्रणिताले प्रकाशलाई आफ्नो पञ्जामा पारेर पीडाको पहाड बोकाएझैं आज सारा पतिहरू पत्नीको पुच्छर भएका छन् । मेरो यस महान् अभियानमा साथ दिन खुलेर कोही आएनन् । हुन त, पुच्छर हुनु र पुच्छर पार्नु पौराणिककाल देखिकै रीतिथिति हो ।
प्रपन्नाचार्य ः– अनि त्यसको उलंघन गर्न हज्जार जिब्रा भएका शेष नागले त सकेनन्, महादेवको त वसको कुरा रहेन भने तिमी हामीको के जोर चल्छ र ? महिलाको मन बुझेमा नै महान् काम मज्जाले फत्ते गर्न सकिन्छ ।
प्रभु ः– (हेलैसित हात जोडेर) पत्नीभक्त परमेश्वर प्रपन्नाचार्य प्रभु ! प्रष्ट सुन्नुस् । आफ्नी पत्नीलाई घर पठाएर पत्नीका वारेमा प्रकार प्रकारका कुरा प्रकट गर्न लाज लाग्दैन तपाईँलाई । सारा पतिहरूको पीडा परपर पार्ने हो भने मनैदेखि, तनैदेखि फरक्क फर्किनुस् । आउनुस् यस महायज्ञमा साथ दिनुस् ।
प्रपन्नाचार्य ः– प्रभु ! तिमीले गलत बुझेछौ । तिम्रो दुःख साराको दुःख हुनसक्दछ । दुःख परेकाहरूले मात्र तिम्रो साथ दिनुपर्छ भन्ने छैन । नारी नाम महान् छ । यही महानता भित्र तिमी पनि अल्झियौ । म पनि बल्झिएँ । साथ होसियारको लिनुपर्छ, वात काम चोरको पनि सुन्नुपर्छ । काम नाम राख्ने गरी गर्नुपर्छ ।
प्रभु ः– हामीकहाँ यही छ । आज जसलाई जे पर्छ उसले मात्र सहन्छ । भोलि जसलाई जे पर्ला उसैले मात्र सहला । एकले अर्कोलाई अर्कोले एकलाई सहयोग गर्ने र सहयोग लिने चलन नै छैन । हिजो छिमेकीकहाँ चोरले चोरी गर्यो म टुलुटुलु हेरी बसेँ, भोलिपल्ट मकहाँ चोरी गर्ला ऊ टुलुटुलु हेर्ला । चलन यस्तै छ । तर आज चाहिँ मलाई पर्यो, मजस्तै पर्नेहरू आओ । सडक जाम गरौँ । आम हडताल गरौँ । पत्नी पीडित पतिहरूको महासंघको विस्तार गरौँ । समस्या अझै चर्काऔँ । पत्नी विरोधी माहोल बनाऔँ । समस्या जन्माऔंँ । समस्या खुवाऔंँ । समस्या लगाऔंँ । समस्या नचाआँैं ।
प्रपन्नाचार्य ः– (कडा स्वरले) समस्या ! समस्या !! समस्या !!! यता समस्या, उता समस्या, जताततै समस्यै समस्या । समस्याको यस महासमुद्रबाट सरासर सास्ती मुक्त गर्न नसक्नु सरोकारवालाहरूको सोचको कमी हो । तसर्थ पुरुषहरू महिलाकहाँ जाऔंँ । महिलाहरू पुरुषहरूकहाँ धाऔंँ । आपसमा मिलेर मिलन राज्य बनाऔंँ । विछोडको विद्रुप विष नपिआँैं, नपिलाआँैं ।
प्रभा ः– (ताली बजाउँदै मञ्चमा एक्कासी देखापर्छे ।) महान् महान् महानुभावहरू ! महाशयहरूको यस महान् मञ्चमा म मेरा मसिना कुराहरू राख्दै छु । (प्रभुतिर फर्केर) मेरा पति महाशयको नजरमा यो संसार सबैका लागि र सधैँका लागि स्वर्ग थियो । म नयाँ छँदा मलाई उहाँ स्वर्गकी अप्सरा बनाएर राख्नुहुन्थ्यो । म उहाँकी भोग्या वस्तु थिएँ । न म काम गर्न पाउँथेँ न उहाँ नै दुई पैसा कमाउँनुहुन्थ्यो । मैले पुर्खेउली धन जोगाउन हरप्रयत्न गरेँ, सबै प्रयत्नहरू बालुवामा पुल बनाए सरि भए । म रातोदिन उहाँलाई खुशी पार्न, मनोरञ्जन दिन खटिएकी थिएँ । त्यस बेला आम्दानी चाराना हुन्थ्यो भने खर्च सोह्र आना हुन्थ्यो । उहाँ वर्ष पाँचेकमै करोडपतिबाट कंगालपति हुनुभयो । उहाँसँगसँगै म र हाम्रा यी (छोराछोरीतिर हेरेर) दुई सन्तान पनि कंगालपतिका हिँस्सेदार भयौंँ । हाम्रो भविष्य कुहिरोको काग भयो । ठूलो प्रलय आएपछि मैले एउटा सर्त तेर्साएँ ।
प्रपन्नाचार्य ः– सर्त के थियो ?प्रभा ः– (प्रभुतिर संकेत गदै) भन्नुस्, सर्त के थियो ? मुख खोल्नुस् ।
प्रभु ः– (मलिन स्वरले) सब थोक नासिएर, सब थोक मासिएर मरुभूमि भएको यस घरलाई म पहिलाझैँ हराभरा पार्छु, सदाबहार राख्छु भन्ने यिनको सर्त थियो ।
प्रभा ः– मुख्य कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ । कुरो चुरोमा नै पुगेको छैन । धन छउँञ्जेल उहाँले मलाई सक्तो सताउँनुभयो, भरमग्दुर नचाउँनुभयो । पुर्खेउली धन छउँञ्जेल धनको चुरिफुरी देखाउँनुभयो । हामीलाई पनि जोड्न दिनुभएन । कंगालपति भएपछि मैले प्रस्ताव राखेँ– अब म कमाउँछु । मेरो कमाइले बाँचुञ्जेल मेरो भनाइ अनुरूप तपाईं चल्नुपर्छ । उहाँले त्यत्तिखेर स्वीकार्नु भयो । जे भोगेकी थिएँ मैले उहाँलाई त्यही मात्र गर्न लगाएकी हुँ । यसमा मेरो के दोष ? शुरुवात उहाँले नै गर्नु भा‘को हो क्यारे । अहिले यो विद्रोह ? महान् महान् महानुभावहरू ! महाशयहरूको यस महान् मञ्चमा म मेरो कुराको सुनुवाइ गर्न अनुरोध गर्दछु । (प्रभुतिर फर्केर) बोल्नुस् । अघि बढेर बोल्नुस् । साधु भएपछि अझै स्वतन्त्र भएँ भन्ठान्नुभएको होला । अझ परतन्त्री बन्नुपर्छ । सहमतिमा आए जे पनि सम्भव हुन्छ । असम्भव मेरो शब्दकोषमा छैन ।
प्रपन्नाचार्य ः– हो, प्रभु ! प्रभाको कुरा सत्य हो ?
प्रभु ः– (मनमनै) हुनसम्मको अल्छ्याइँ त मैले पनि प्रदर्शन गरेकै हुँ । म पनि श्रीमती जस्तै कमाउने भएको भए यस्तरी काम किन गर्नुपथ्र्यो ? ममा पुरुषत्व हराएको रहेछ । आफूले श्रीमतीबाट अपहेलनना पाएँ भन्दैमा अरूलाई पनि भड्काउँदै हिँड्नु किमार्थ उचित होइन । यो फत्तुरको सन्याश्रम रोज्नुभन्दा कर्मशील बन्नु लाख गुणा उत्तम हो । मसँग पाखुरी चलाउने क्षमता पनि छ । सानो तिनो जागिर खाने योग्यता र अनुभव पनि छ । अरूका श्रीमतीले कमाउँदैनन्, मेरीले कमाउँछे । आखिरमा आम्दानी बढ्नु र बढाउनु त उत्तम हो नि । मैले पनि उत्पादनमुखी अन्य काम गर्न थालेँ पछि त श्रीमतीले त्यस्तो व्यवहार नगर्ली ।
प्रपन्नाचार्य ः– के हो ? किन बोल्दैनौ ?
प्रभु ः– (सर्माउँदै) हो, सबै कुरा सही हो ।
प्रपन्नाचार्य ः– प्रभु, सही पनि भन्छौ, अर्थोक केही पनि बोल्दैनौ । बोल्नुपर्ने ठाउँमा बोल्नुपर्छ ।
प्रभु ः– (मुण्टो हल्लाउँदै र केही सर्माउँदै) हो, म नै गलत हुँ । पुर्खेउली धन बढाउँनु पर्नेमा सक्दै गएँ । पत्नीको सर्त मान्नुपर्नेमा लत्याउँदै गएँ । कस्तुरी मृगले आफ्नै नाभीबाट निस्केको बासना थाहा नपाई रनवन डुलेझैँ म पनि दगुरेँछु । (प्रभातर्फ फर्केर) अब म होसमा आएँ । मेरो पुनर्जन्म भयो । जसरीे भए पनि कमाउँछु अब । पाखुरी चलाएर होस् या दिमाख खियाएर होस् । जबसम्म मेरो मति सुधारोन्मुख र उत्पादनमुखी हुन्छ तबसम्म मलाई तिमी त्यो गतिमा लग्न पाउँदिनौ जुन गति मेले भोगेर आएको छु । (प्रभा खुशी हुन्छे र सर्माउँदै प्रभुका हात समाउँछे । ऊ पनि खुसी हुन्छ । सबैले ताली बजाई रहन्छन् । पर्दा विस्तारै खस्दै जान्छ ।)
२०६५.०५.०७ (दायित्व)

Wednesday, May 19, 2010

राष्ट्रिय अस्मिता

कहिल्यै नजलेकी
यसवर्ष तिमी जल्न पुग्यौ
कहिल्यै त्यत्तिविघ्न नगलेकी
यत्तिखेर तिमी असाध्यै गल्न पुुग्यौ
हुन त हो ,
कही नभाको जात्रा हाँडी गाउँमा
यो पनि यहीँ
त्यो पनि यहीँ
सबै यहीँमात्र छ
र त धुलो उडिरहेछ
र पो असाध्यै ज्वाराभाटा चलिरहेछ ।
एक गर्भवतीकै रुपमा
तिमी धेरै कालसम्म विस्तारामा थियौ
अब भने ,
पलपलमा तिमीले इतिहास रच्नुपर्ने भयो ।
नयाँ वसन्तको आगमन सँगसँगै
हज्जारौं भञ्ज्याङ्गहरु जोड्नुपर्ने भयो ।
हरेक जलेका स्थानहरुमा नयाँ पालुवाले भर्नुपर्ने भयो ।
धन्य, चन्द्र–सूूर्य अंकित ध्वजा !
तिमी छौ
र पो म तिम्रो छहारीमा छु
र अरुहरु पनि
एकताको अंगालोमा बाँधिएका छन्
आस्था र विश्वासको पछ्यौरीले बाँधिएका छन् ।।

Wednesday, May 12, 2010

आजका मान्छेहरु

रमाउने इच्छाले प्रेरित मस्तिष्कहरु
सृ्क्ष्म निरीक्षण गर्न त्रिनेत्र जड्नेहरु
अर्काको मन बुझ्न खोज्ने मनहरु
थाहै नपाई नाङ्गिएझै ंशिशीरका वृक्षहरुजस्तो
नाङ्गिदैछन् आजका संस्कारवीहिन मानवहरु ।

कस्तो विडम्बना
के नाङ्गिनैपर्छ वसन्त ल्याउन वृक्षहरुले ?
के नाङ्गिनैपर्छ सभ्य कहलाउन मान्छेहरुले ?
आवश्यक छैन
रुखहरुले शिशीरमा नाङ्गिनैपर्छ भनेर
नाम नाममा लज्जित आँखा जन्माउनैपर्छ भनेर
यसो नहुने हो भने
नाङ्गिएर आउने वसन्तको खाँचो छैन
पात्तिएर आउने सभ्यताको मृ्ल्य छैन
यो कलम पनि जोडतोडका साथ
ह्वालह्वाली मसी छाद्दो छ
शिशीरलाई पचाएर रुखहरु वसन्त अंगालृ्न्
अत्याधुनिकता पन्छाएर
मान्छेहरु संस्कारपृ्र्ण सभ्यताको
गम्भीर पहाडहरु उक्लियृ्न्
दानव मन पन्छाएर मानव मन धारण गरुन् ।

Sunday, May 9, 2010

विदेशी ‘क्षितिज पर’लाई स्वदेशी आँखाले नियाल्दा



पहाडको फेदैमा मेरो छ गाम हजुर
गरिवको छोरो परेँ गगन मेरो नाम हजुर ।

काम खोज्दा जुत्ता चप्पल फाट्यो जीवन पनि
आफ्ना मान्छे नभए पछि नपाइने काम हजुर ।

आशैआशमा हामी मर्छौ यसमै पिल्सिएर
हुने खानेलाई नै पुरस्कारका खाम हजुर ।

थुप्रै हुन्छन् मान्छेहरू ढिलो आयोग खुल्दा
छैन हामीसँग बुझाउनलाई त्यहाँ दाम हजुर ।

कहाँ जाऊँ, के गरूँ जीवनदेखि हार खाएँ
यो वैरागीको जाने छैन कहीं पनि ठाम हजुर । (‘हजुर’ शीर्षक दिइएको केदार श्रेष्ठ ‘गगन’को ‘क्षितिज पर’ कृतिमा समेटिएको गजल)

आफूले आफ्नै ढंगले सृष्टि गर्नु एउटा काइदा हो, अरूले रचेका कुरा वारे भन्नु जोखिमको विषय हो । ठूलाले जे भन्दा पनि मान्नु पर्छ सानाले, सानाले रिठ्ठो विराएमा त्यो हुने गर्छ अबगालको बिउ । कहिले जस भेटिन्छ त कहिले अपजस । लेखनमा जसको मनोकांक्षा राख्दा असफल भइँदो रहेछ । जस्तो देख्यो त्यस्तै नलेखीकन पूर्वाग्रह वा अनुग्रह मध्ये एकको बुइँमा चढिएला कि भन्ने त्रास हुन्छ मनमा । गजल पारखी केशु विरहीले नेपाली गजल विधाको विकासका निम्ति मेरो अवधारणा माग्नुभएको रहेछ । नेपाली साहित्यको विद्यार्थी भए पनि मौलिकरूपमा गजलको अवधारणा बनाउँन सकिनँ । गजल पढ्न रस छ तर लेख्ने रीतिको कमि छ । मन नै नखाने पंक्तिबाट गजल निर्माण नहुने भएकाले मेरो वसभन्दा बाहिर रहेछ गजल भन्ने लाग्दै छ । गजल निर्माण चानचुने चुनौति होइन । गजलको बाढी आएको छ । त्यस बाढीमा मोतीहरू पनि तैरिरहेका हुन्छन्, फोहरमैला पनि उत्रिएका हुन्छन् । मोती जति चुन्नेर भण्डारण गर्ने र फोहरमैला जति पाखा लगाउने यो एउटा काइदा हो । माया गर्नेहरूले नै गजललाई जीवन्त रूप दिनुपर्छ । नामका भोकाहरूले गजललाई फजल बनाएको टुलुटुलु हेर्न हुन्न । दियाले– ३, ओखलढुङ्गा निवासी साहित्यकार इन्द्रकुमार श्रेष्ठकी बहिनी रीता श्रेष्ठका गजलहरू पत्रपत्रिकामा धेरै आउँथे ३, ४ वर्ष पहिले । मलाई खुब मन पर्थे पनि । उनको रुचिलाई सम्बोधन गर्दै पत्रमार्फत् मैले किन गजल लेख्नुहुन्छ, अन्य विधामा ठूलो मन पारेर ठूलै क्षेत्रफल ओगट्ने गरी लेख्न पाइन्छ भनेर सोधेको थिएँ । उनले भनेकी थिइन्–“गजल जस्तो रसिलो र मनमा अमीट छाप छाड्ने कुनै विधा नै छैन । अथाह कुराहरूलाई गजलका दुईचार हरफमा उतार्न सकिन्छ । तपाईंले ३,४ हजार शब्द खर्चेर लेखेको नाटकलाई गजलका १०, १२ हरफले समेट्न सक्छन् । निरन्तर साधना गर्ने साधकका निम्ति गजलमा मनको कुरा लेख्नु घिउभात खाए सरह हो, रहर मात्र गर्नेहरूका लागि ओखर चवाउनुभन्दा साह्रो हो ।” (गजलप्रेमी रीता श्रेष्ठ त्यसबेला मुटुरोगले पीडित थिइन् । विगत तीन वर्षदेखि मेरो कुनै सम्पर्क छैन । मेरा साहित्यिक मित्र तथा उनका दाजु दियाले– ३, ओखलढुङ्गा निवासी साहित्यकार इन्द्रकुमार श्रेष्ठसँग धेरै पहिले उनका बारेमा जिज्ञासा राख्दा बच्न र बचाउन गाह्रो छ, काठमाण्डूले हारेको छ भन्थे । अचेल भने रीताको कुरा उठाउँदा उनी कुनै उत्तर दिइरहेका छैनन् । सायद कुनै अनीष्ट अवस्थाको सामना गर्नु परेकोले पो हो कि भन्ने शंका लागिरहेछ । यस बारे कुरा प्रष्ट बुझ्ने अवसर पाइएछ भने उनका गजल सम्बन्धी अवधारणाहरू छुट्टै अध्यायमा लेख्नेछु ।)

सँगै बसी पिरतीको गीत गाए हुन्थ्यो
जीवनभरि नछुट्टिने नाता लाए हुन्थ्यो ।

पिरतीको खडेरीले यो ज्यान गल्न लाग्यो
यो मायाको सागरमा डुब्न पाए हुन्थ्यो ।

चोरी चोरी हेरी मात्र के हुन्थ्यो र
सुनकोशीको पानी छोइ कसम पनि खाए हुन्थ्यो ।

बाटैभरि मुस्कान छर्दै किन टाढा भाग्छौ ?
कहिलेकाहीँ यतातिर पनि धाए हुन्थ्यो ।

अभावले मात्र यो गगनलाई ढाक्छ किन ?
फूलैफूलको वहार पनि कहिलेकाहीं आए हुन्थ्यो । (अभावको जिन्दगी)
यस पटक भने दुबईलाई कर्मथलो बनाई लेखन विधामा सक्रिय यी माथिका गजलका स्रष्टा केदार श्रेष्ठ ‘गगन’को ‘क्षितिज पर’ गीतिकृतिको विचरण गर्दा मनमा उठेका छालहरूलाई लिपिबद्ध गर्न तम्सिएको छु । ढाँचाकाँचा सामान्यतः भिन्न प्रकारको छ । विदेशी माटोमा उभिएर स्रष्टा केदार श्रेष्ठ ‘गगन’ लेख्छन्–
सोध्छन् होला मेरा साथीहरू म आउने खवर
कहिलेकाहीं निराशाले बनाउँदो हो उनको मन बगर ।

गाई चराउँदै मेरै यादमा चहार्दी होलिन् वनभरि
सपनीबाट ब्युँझिएर खोज्छिन् होलिन् ओछ्यानभरि । (जीवन साथी)

बीच बाटोमै हराएँछु क्षितिज पर जान खोज्दा
बिचल्लीमा परेँ म त सागरको मोती रोज्दा । (आफूभन्दा प्यारो माया)

कहिँलेकाहीँं रिसाइदिँदा कान्छी भनी बोलाउँला
बाध्यताले टाढा भएँ भने सम्झिएर फर्की आउँला । (मुटुभरिको माया)
यता म भने मेरै मुलुकमा नै बेरोजगारी हात हल्लाउँदै सामन्तहरूको चाकरी गर्न लिप्त छु । चाकरी नगरी पेट नभरिने र अझ चाकरी नगरीकन यहाँ त शिर ठाडो पार्न नसकिने रोगले मलाई पनि गाँजेको छ । मेरो वर्तमान शब्द तौलेर बोल्नुपर्ने अवस्थामा छ । एकाध पटक शब्दले नै ज्यान जोखिममा परेको कटु अनुभव छ । समझदारहरूको मनको मान्छे भइएको छ भने असमझदारहरूको आँखाको कसिंगर । स्रष्टा कृष्ण धरावासी त द्वन्द्व भएका ठाउँमा लेखनका खुराक प्रशस्त हुन्छन् भन्थे । हो, दुईथरि बीच द्वन्द्व हुँदा र द्वन्द्वरत्हरूको गन्तव्य निर्धारण हुँदा उक्त नीति लागू हुन्छ । यहाँ त हकअधिकार प्राप्तीको आन्दोलनमा सरिक भन्दै नाट्यशालामाजस्तो नाटक देखाउने जम्मा पाँच कोरी भन्दा बढी दल, समूह छन् । भारतले चुड्दाचुड्दै कति बाँकी राखेको छ भन्न सकिन्न तर १,४७,१८१ वर्ग किमि क्षेत्रफल हुनुपर्ने यो मुलुकलाई र पौने तीन कोटी जनतालाई सुख दिन हैन दुःखमा पार्न पाँच कोरी भन्दा बढी दल, समूह सक्रिय भएको स्पष्ट छ । मधेस मात्र हैन नेपालकै कुनाकाप्चामा लेख्दा ज्यान हत्केलामा लिनु परेका घटनाहरूको वेलिविस्तार लगाउँदा महाभारत नै बन्छ । अतः थोरै कुरा ‘क्षितिज पर’ कृतिको सहयोगले उल्लेख गर्ने उद्देश्यले हात अघि बढाउँदै छु । राजनीतिलाई पोशाक चाहिने साहित्यलाई नाङ्गै राख्ने काइदा छन् । विशेष गरी आख्यानमा बीपी कोइराला सगरमाथा उक्लेका मान्छे । उनको नजरले साहित्यलाई अराजकतामा हुर्कने अभिव्यक्ति देख्यो । राजनीतिले समाजको कल्याण नभएको र समाजलाई चेत नदिएकोले हुनसक्छ । साहित्य बराल्ने हैन, सपार्ने चीजको नाम हो । साहित्य मुक्त छ । राजनीति परतन्त्री छ । शौचालय राजनीति, उद्यान साहित्य । तर्कमाथि, तर्कले मन गिजोल्छ । अनुरागका काइदा पनि थरिथरीका हुँदा रहेछन् । राजनीति साहित्यबिना नबाँच्ने, साहित्य राजनीतिले भर नगरी नजन्मने । थरिथरीका मनहरू घुमिरहन्छन् मभित्र । तन नै घुम्छ, मन नै घुम्छ, अमनचयन अपहरणमा पर्छ । जहाँ छु, विहान भन्न पाउँदिनँ, दिन भन्न भेट्दिनँ । अझ रात त अर्काकै पर्यो । आफ्नो भन्ने कुराले त सञ्चो अनुभूति दिनुपर्ने । खोज्दा पनि भेट्दिन । मन ठीकमा आउने अवस्था हुन्न । थोत्रो कलमा श्रीमती झुण्डिन्छे । पानी खस्दैन । जताततै खडेरीले पक्रेको छ । कुरा बुझ्दिनँ । झर्कोफर्को गर्छे । एउटा हैरानमा अर्को हैरान थप्छे । सहन्छु । धेरै कुरा सहिरहेछु । निःशुल्क सङ्गीत पनि सुनेर सहेँ । निःशुल्क रक्तदान पनि भोगेर सहेँ । प्याट्ट एउटा गालामा थप्पड बजार्छु, अर्को चिलाइरहेकै हुन्छ । त्यहाँ थप्पड बर्साउन नभ्याउँदै शरीरको कुनै अवयव चिलाउन थालिहाल्छ । प्याट्ट र पुट्टको थप्पड बर्साइले पीडा थोरै कम हुन्छ, हात भने रक्तमुच्छेल । उतै ध्यान जान्छ, मन हर्दम शरीर बचाऊ आन्दोलनमा हुन्छ । मनबाट शब्द चुहलान्, चुहलान् भएकै बखत पुनः शरीर थङ्थिलो पार्न हिर्काउनैपर्छ । लेख्दै गरेको कलम खुत्रुक्क खस्छ । कलमसँगै मन पनि खस्छ । मन उठाउन सोच्ने गर्छु– चराचर सृष्टिमा यही एउटा मच्छड नामधारी जीवको जन्म नभइदिएको भए त हुन्थ्यो । चैन पनि खाने । ध्यान, ज्ञान मात्रै हैन मौका परे ज्यान पनि लाने । नाना रोग बोकेर नृत्य र सङ्गीतमा भुल्ने, भुलाउने र बदलामा रक्तदान लिने । यस जीवका लीला पनि अनमोल । राजनीति नाम मात्रको दबाई फ्याक्छ । रकम कुम्ल्याउँछ र व्यक्ति पोसिन्छ । धेरै भए पार्टी पोसिन्छ । राजनीति बडेमानको घरमा चारैतिर बलिया जालीले घेरिएर बस्छ । जनता कहाँ मर्दैछ ? के सकस छ ? बुझ्ने उसको दिमाख छैन । सुन्ने उसको कान छैन । हेर्ने र भोग्ने फुर्सद छैन । मात्र बोली छ । बोल्छ । के बोल्छ, बोलीसकेपछि उसैलाई थाहा हुन्न । तालीको अभिलाषी भएर बोल्छ । पत्रिकामा आएपछि झसङ्ग हुन्छ र पत्रकारको मनपर्दी हो, मैले बोलेकै हैन भन्छ । कुरा एक कान, दुई कान मैदान हुन्छ । न बोलीको काम हुन्छ । न कामको बोली रहन्छ । सोचमग्न हुनबाट मन जगाउँछु । कलम पक्रन्छु, वत्ती जान्छ झ्याप्पै । जलस्रोतको दोस्रो धनी राष्ट्र नेपाल । पानीको खडेरीले विजुली नभ’को । हुकुम गर्न सजिलो छ । व्यवहारमा चाहिँ राजनीति सधैँ उज्यालो खान्छ, उज्यालै पिउँछ । फ्याक्न मात्र अँध्यारो फ्याक्छ । छक्कापञ्जाको खेललाई रमरम अँध्यारो नभई हुन्न । बत्ती जानु एक क्षण सारा सुनसान छाउँनुहुन्छ । मन पनि सुनसान । मट्टितेल बालौँ बाल्ने मन हुन्न । दाम बढ्छ सुनकै भाउमा । त्यस उज्यालोले मनलाई पगाल्न पनि सक्दैन । मन नपग्लिए शब्द चुहने कुरा पनि हुन्न । बरु पहिले देखिकै नृत्य र सङ्गीतमा झुम्नुको विकल्प देख्दिनँ । अराजक साहित्य जन्माउन खोज्दा, अर्को अराजकता भोग्नु परिरहेछ । अराजकताको झोला बोकेर हिँडिरहेछु । नसक्ने जीवन बाँचिरहेछु । बाँच्नुभित्र पनि मूल्य खोजिरहेछु । बिसाउने ठाउँ छैन । सहिरहेकै छु । सहनुको अर्को नाम नै जीवन रहेछ । विदेशी भूमिमा संगालेका यस्तै, त्यस्तै औडाहाहरूलाई स्रष्टा गगनले समेटेका छन् । यस्तै जीवन सहँदै ‘क्षितिज पर’ कृतिका सर्जक गगनले बैसठ्ठीवटा गीत र गजलको संगालो तयार पारेका छन् । जसमा मिलनको आशमा विरहका भाव मनग्यै समेटेका छन्, श्रृङ्गार रस उत्पन्न गरेका छन् । डायास्पोरिक चेतनालाई मार्मिक तवरले प्रस्तुत गरेका छन् । प्रणयलीलामा नैतिकताको ह्रासबाट सचेत भएर परोक्षरूपमा खबरदारी गर्न भुलेका छैनन् । मातृभूमिको प्रेमका लागि नेपालीको वीर गाथा सवैभन्दा माथि भएको कुरा पनि लेख्न भुलेका छैनन् । आजको लेखनको अभीष्ट समाज सुधारको चिन्तनबाट प्रेरित हुनुपर्छ भन्ने ठहरलाई उनले राम्ररी नै अठ्याएका छन् । यी हरफहरूमा भने गगनका गजलका पंक्तिहरूलाई घुमाइफिराई चर्चाको विषय बनाउँदै छु । विदेशिने नेपाली विदेशमा घुम्दै छ, म भने स्वदेशमै । घुमेँ, बेस्कन घुमेँ, राजनीतिको जाँतोमा फनफनी घुमिरहेछु । मुख भन्छ–अधिकार चाहियो । काम भन्छ–एनी हाउ दाम चाहियो । ए बाबा, जाऊ सरकार सामु जाऊ । टेबलमा बस । कुरा सुन । कुरा राख । कसले कसको भाग हरण गर्यो ? कसले थोरै पायो, कसले धेरै पायो ? हिसाबकिताब गर । मसँग हिसाब किन माग्छौ ? म आफैँ मगन्ते हुँ । पलपल मृत्यु नजिक पुगिरहेछु । निम्त्याएका सन्ततीका लागि मुण्टो लुकाउने ठाउँ जोडिदिएको छैन । शरीर त्याग्न आफ्नै छाप्रो भए हुन्थ्यो भन्ने कामना गरिरहेको छु । मसँग अराजक कलम छ । मसँग दरिद्र मानसिकता छ । छ नै भने भोको पेट छ, मुस्किलले लाज छोपेको काया छ । मन च्यात्छौ भने राम पनि छैनन्, सीता पनि छैनन् । मात्र ठूलाठूला आकांक्षाका महल छन् । मखमली विस्ताराहरू छन् । अत्तरले सुवासिला ठाउँ छन् । हुन सक्छ, भौतिक दुनियाँका अरू थुप्रै कुरा छन् । भएका कुरा तिनै हुन् । न गोजी दाम छ, न बाहिर नाम छ । आएको थिएँ भन्ने सूचना छाड्ने मन छ । सूचना बेगर छाड्ने मन छैन । मैले छाड्दैमा न दाम हात पर्ला न अधिकार नै पोल्टोमा आउला । दाम अधिकारका लागि हैन, मामका लागि पनि हैन । मलाई पनि थाहा छ–सोमरस र सूरासुन्दरीका लागि । अधिकारसँग जोड्ने साइनो त हतियारका खरिदका लागि । हतियार आत्मसुरक्षाका लागि । साँचो कुरो कहाँ छ ? मुखमा एकथोक छ, कार्यमा अर्कैथोक छ । यहाँ त देखिरहेछु, भोगिरहेछु । छोरो डराउँछ बाबुदेखि । यो त ठीक छ तर बाबु डराउँछ छोरोदेखि । दिदी अत्तालिन्छे बहिनीदेखि बहिनी काँप्छे दिदीदेखि । डर ओडिन्छ, डर लगाइन्छ, डर खाइन्छ, डरसँगै सुतिन्छ, डरसँगै उठिन्छ यहाँ । डरले साम्रज्य जमाएको छ, यहाँ । खुल्ला सीमानाले राज गरेको छ, यहाँ । वैद्य होस् या अवैद्य आउन र ल्याउन, जान र लैजान रोक छैन, टोक छैन । कतै ‘रोक’ नामक स्वर सुनियो गोजी भर्दियो भइगयो । हुन त मैले गोजीको कुरा भन्दा बाहिर सुन्न परेको छैन । पढ्न परेको छैन । लेख्न परेको छैन । यहाँ त, मामका लागि काममा धसिने धस्सिएकै छन् । दामका लागि हानथाप चल्ने कुरा चलेकै छ । मन चुँडेर फ्याकेको छु र म यहाँ छु । मन राखेर तन रहँदैन यहाँ । नत्र पुग्थेँ कहाँ हो कहाँ ? मेरा ज्ञानेन्द्रीयले समय समयमा काम गर्दैनन् यहाँ । इन्द्रिय बसमा राख्न हुन्न । परिचय बोकेर शिर उच्च पार्नु जोखिमको शिर कुल्चनुहुन्छ यहाँ । महान् इतिहास बोकेको मधेसले महानतालाई बोक्न पाएको छैन । उम्रदैका नेताले, च्याउ सरिका समूहले मधेसी जनताका नाममा भजाउँने नम्बरी नोट भएको छ मधेस, यत्तिखेर । यो नेपालमा छ वा छैन ? म घरिघरी तर्सन्छु । पचहत्तर जिल्ला छँदा अहिले म उभिएको ठाउँलाई छयहत्तरौँ जिल्ला भन्थे । सङ्घीय राज्य भएपछि भने के नामाकरण हुने हो पर्खेर बस्नुको विकल्प छैन । त्यस्तै गगनलाई विदेश कस्तो लागेको छ त, हेरौँ यी पंक्तिहरू–
जता हेर्यो बालुवैबालुवा छट्पटाउँदैछु प्यासमा
धेरै दूर मेरी उनी म यो विरानो परदेशमा ।
यो मन त्यसै हतारिन्छ उनीलाई एक झल्को हेर्न
उडी जाऊँ पंख छैन हिँडी जाऊँ सकिदैन सागर तर्न
अनयासै वर्वराउँछु उनको नाम प्रत्येक पलको सासमा
धेरैं दूर मेरी उनी म यो विरानो परदेशमा ।

उनकै यादमा पिउँदा पिउँदै गलिसक्यो ज्यान पनि
देउता भाकी बसिरै छु भेट गराईदेऊ लौन भनी
बित्यो दिन, महिना, वर्ष उनीसँग भेट हुने आशमा
धेरै दूर मेरी उनी म यो विरानो परदेशमा । (बलुवैबालुवाको देशमा)

म कहाँ पनि उर्दीको उरुङ्ग थियो, मुसहर्नियादेखि नाम्चेसम्मको । ‘ओ दाजु, तिमीलाई हामी मान्छु । तिमी दुःख खाने काम नगर् । हामीले भनेको मान्छ भने हामीलाई सहयोग गर् । हामीलाई मात्र एक पेटी दे । नदिने भए माथि, माथि जा, कहिल्यै नफर्कने गरी जा ।’ सम्झन्छु– मर्नु त छँदै छ । जता गए पनि,जता पुगे पनि, जहिले भए पनि आउनेले नगई हुन्न । मलाई झट्टै जाने मन छैन । मजस्तै अरूलाई पनि गइहाल्ने मन छैन । ठाउँ छाडूँ– कहाँ जानू भोको पेट देखाउँन । आफ्नो हातको कार्य शैली स्वर्ग गइगो । दिमाख शैलीको महामारी चलेको छ, जताततै । ठाउँ छाड्दा पनि मर्नुको विकल्प देख्दिनँ म । ठाउँ राख्दा पनि नाम्चे बजार उकालो लाग्न थाल्यो–उर्दी । जा, माथि नै जा । सगरमाथाको फेदीमा मात्रै हैन टुप्पामै पुगे पनि पुग् । आखिर जहाँको पानीले बनेको रगत छ, त्यही रगतले यहीँँँ धर्ती रंगिने त हो । उर्दीवालाका लागि एक क्षण रक्तहोलीको मौका न आउने हो । तर एकजनाको रगतले धेरै ज्यानको वचत हुने अवस्था नै देखिनँ । नदेख्नुमै हराउन थालेँ । बरू कानै नभइदिएका भए, आँखै नरहिदिएका भए बेस हुन्थ्योजस्तो पनि लाग्न थाल्यो । मन पत्थर भो । तन बूढो भो । बोली बन्द भो । कान कानेगुजीको राजधानी भो । आँखामा रतन्धो रोग पस्यो । म सजीवको रूपमा निर्जीव अवतार भएँ । तब त छु, यहाँ । चोरी, चोरी कलम उठाउँदै छु । नामलाई पनि निर्जीव पार्ने हो भने मनको वहलाई विछ्याउन सहज पथ्र्यो कि ? यी अक्षरहरू जोडेर उघ्राएर थाकी सुस्ताएको सिंहलाई कोट्याउँदै छु । त्रास घाँटीसम्म आएको छ । शब्दकै कारणले मृत्युले आशीर्वाद दिएका धेरै घटना पढेको छु । थोरै देखेको छु । भोगेको छैन र पो छुच्चो हुँदै गएको छु । भन्ने कुरा धेरै छन्, मनले मनसँग । अरूलाई देखाउने र सुनाउने भने एकदमै नगन्य । छटपटी र बेचैनीलाई मुख्य साथी बनायो, लण्ठासाफ । मुखबाट पौराणिककालकोजस्तो आदर्श वाक्य बाहेक अर्थोक ननिकालो, बस् लण्ठासाफ । विद्रोही स्वर कुन जन्तुले निकाल्छ, थाहै नभको भएर बस्यो, बस् लण्ठैसाफ । सबै कुरा साफ गरेर मात्र सधैँ बस्न नसकिने रहेछ । फोहरमा बस्नु पनि जिन्दगीको परिचय रहेछ । धोका माथि धोकाको खेल हुन्छ जताततै । त्यही धोका खाँदाखाँदा त मन पाकिसक्यो, थाकी सक्यो । पाक्नु र थाक्नु त चुप भएर बस्नु हो । मन न हो, कहाँ बस्छ र ! राख्ने ठाउँ नभई यसले अडिन नै जानेको हुन्न । मन ठाउँको खोजीमा स्वतःस्फूर्त लाग्छ । कतैकतै झिनो आशाको त्यान्द्रो बाँकी नै रहेको पाउँछ । थोरै प्रकाशवाला भए पनि दीपक जगमगाए राखेको भेट्छ । त्यही सानो उज्यालोले ठूलो उज्यालो डाक्छ कि भन्नु पर्या छ । जसो गरे पनि यहाँ मुटु माथि ढुङ्गा राखी हाँस्नु पर्या छ । उता स्रष्टा गगनको कलम चाहिँ भन्छ–
हाँस्दै भेट्न आउने मान्छे आज तर्किएझैं लाग्यो
मतिर धाउने पाइला अन्तै आज लम्किएझैं लाग्यो ।
सँगै बसी अघाउँदिन मुटु भित्रै बसूँ लाग्छ भन्थी
फूलजस्तै अर्कै भमरासँग आज पल्किएझै लाग्यो ।
रूप हे¥यो हेरिरहूँ बोली झनै कोइली जस्तै
त्यति मीठो लाग्ने बोली आज झर्किएझैं लाग्यो ।
हिरामोती हैन माया दिनु भन्दा मख्खै पर्थेँ म
त्यही धनदौलत र महलमा आज रित्तिएझैं लाग्यो । ( तर्किने माया)
थुप्रै खेलबीच एक खेल छ, जहाँ भेल मात्रै हैन मेल पनि छ । आशय थुप्रै निस्कन्छन् । चोट दिनेले भोट पाउन्न । चोटको दर्द नमेटिउञ्जेल मनमा आदर जन्मदैन । मनको स्वभाव नै चित्रविचित्रको हुन्छ । सबैलाई सधैँ एकै खाले तुलोमा राखेर हेर्दा इतिहास झुटो बन्दो रहेछ । मन खाने कामको कुरा छाडे निष्पक्षता कहाँ पाइन्छ र ! सधैँ फलामलाई फलामले नै काट्दै आएको छ । बन्दुकलाई बन्दुकले नै पहरा दिँदै आएको छ । फलामका अघि फलाम झुक्दैन, बन्दुकका अघि बन्दुक झुक्दैन । त्यहाँ मानव मन जुट्ने हो भने फलाम पनि रूपान्तरण हुन्छ । बन्दुक पनि थान्को लाग्छ । जहाँ जति बढी द्वन्द्व छ, त्यहाँ त्यत्ति बढी मेल लुकेको छ । मेललाई झेल देख्नु विनासको सूचक हुन्छ । मधेसमा देखिएको मसिनो भावनामा मन कल्पाउने तागत पनि लुकेको पाएको छु । म यहाँ सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीकै भोलि देखिरहेको छु । थोरै भए पनि सुनौला फूल फूलिरहेको पाएको छु । मनले मधेसलाई जित्नुपर्छ, बाँकीलाई मधेसीले नै जिताउँछन् भनिरहेछु । थोरै मधेसलाई जितेर त हेर, पूरै मधेसलाई जित्ने मौका स्वतः आउँछ । आजसम्म मधेसलाई हराएर राज भो, हारेकाले जित्न खोजेको मात्र हो । जित्नका लागि त्यान पनि सक्नुपर्छ । विना त्यागको जितौरी दुई दिनको मात्र हो । फेरि हार्नकै लागि दुई दिन जित्नु अनिष्ट निम्त्याउनु हो । हार्न नजान्नेले जित्न पनि जान्दैन । जितलाई बचाउँन नसक्नेले हारलाई सहन पनि सक्दैन । सधैँ थिच्न जित्नु परेको छैन । सधैँ विगत विउँझाउन मनासिव पनि छैन । विगतको अध्यायलाई उल्टाएर नपढे नयाँ रोडम्याप पनि पत्ता लाग्दैन । रोडम्याप विनाको काम अँध्यारोमा बन्दुक चलाएझैँ घातक हुन्छ । मनले मधेसीलाई हृदयमा पसाउँनुपर्छ । मनले मधेसीलाई नेपालीमा रूपान्तरण गर्नुपर्छ । मन नै नभएकाहरू मधेसमा मह चाट्न आउँछन् । तिनै चटुवाहरूले मधेसलाई मसानघाट बनाए । दानवीर बन्नु परेको छैन, खानी छ यहाँ । दिन परेको छैन, नखोसे भएको छ यहाँ । दयालु मनले रित्तो झोला लिएर आऊ, भरेर लैजाऊ । क्रोधी मन र षडयन्त्रपूर्ण दिमाख लिएर आऊ, मार र मरेर जाऊ । यो पनि हो–भर्ता झोला ल्याऊ, खन्याउने ठाउँ मिल्छ यहाँ । बाँकी दुःखका घर कैँटे बन्दुकहरू स्थूल मनको अघि टिक्न सक्दैन । कैँटेलाई मधेसले नै पाताल भसाउँछ । भरौटेलाई पाखा पार्दिन्छ । मधेस विवेकले ताते चैत्र, बैशाख आउँनै पर्दैन, सधैँ, सधैँ वसन्त बहार रहिरहन्छ । वसन्त फुलिरहन्छ । वसन्त फक्रिरहन्छ । म पनि फुल्छु वनैभरि लालीगुँरास भएर । म पनि फक्रन्छु, मुसहर्नियादेखि चोमोलुङ्मासम्म पुगेर । जनताका नाममा सर्तहरू मानिदिएमा शान्ति, सुव्यवस्था नआउने कुरै छैन । वसन्त नआउने र लालीगुँरास नफुल्ने कुरै आउँदैन । यता स्रष्टाको मनमा रंग चढ्दै छ, हल्का हल्का ।
नक्कली मैयाको नखरा हल्का हल्का
तिम्रो नाममा पिएँ मदिरा हल्का हल्का ।

वेइमानीले चटक्कै भुलेर गई मलाई
म भने तिम्रै यादमा तड्पिरा हल्का हल्का ।

वैगुनीको मन त ढुङ्गै हुन्छ क्यारे
मेरो मुटुमा विछोडको सुइरा हल्का हल्का ।

वेसारे त अर्कैसँग रमाइरहेकी होली
म चाहिँ सधैं रोइरा हल्का हल्का ।
उद्देश्य लिएको थिएँ के के न गर्ने
तर गगनको जीवनमा धमिरा हल्का हल्का । ( हल्का हल्का)

Saturday, May 8, 2010

वादविवाद (एकांकी नाटक)

पात्रहरू–
(१) श्रीमान्
(२) श्रीमती
(३) बहिनी
(४) छोरी
(सुनसान रङ्गमञ्चमा घरको कोठाको झलक दिने वस्तुहरू यत्रतत्र छन् । सर्वप्रथम बहिनी रङ्गमञ्चमा आउँछे । ऊ बोल्न सुरु गर्दा नगर्दै क्षणभरमै अरू तीन जना पात्रहरू रङ्गमञ्चमा आउँछन् । एक कुनामा पाँच वर्षे छोरी खेल्न थाल्छे । श्रीमान्, श्रीमतीको ठाकठाकठुकठुक परेको आभाष मिल्ने कुराहरू मनग्यै छन् । रङ्गमञ्चको भित्ता रत्ताम्मे छ कतै, कालाम्मे छ कतै । कतै रङ्गमञ्च सुख्खा छ, कतै पानीले हिलाम्मे छ । ऊ बोल्दै जान्छे, रङ्गमञ्चको रौनकता थपिँदै जान्छ । रङ्गमञ्चमा एक प्रकारको जिज्ञासा सर्वत्र छाउँछ ।)
बहिनी– आदरणीय दाजुभाउजू र मेरी प्यारी नानी ! भोलिका पुस्ताका निम्ति यही धर्तीमा रहने र हिँड्ने पूर्वाधार आजै बनाउन वादविवादको अन्त्य गरौँ । वादविवादविनाको अवस्थाको लागि मुखमा ताल्चा लगाउने चाहिँ हैन, ठीक ठाउँमा मुख खोलौँ । बेठीक ठाउँमा मुख खोलेर समय र शक्तिको व्यय नगरौँ । हरेक दिन पटकपटक विवादमा फस्नुभन्दा समय निकालेर एकै पटक विवाद गरौँ र ठोस निष्कर्षमा जाऔँ ।
श्रीमती– सपना सजाउने छुट मान्छेलाई हुनुपर्छ । किनभने सपना सजाएर मान्छे बाँच्छ । सपनामै जताततै पुग्छ र भविष्यका लागि वर्तमानमा पाइलो चाल्छ । सपनाको महल ठड्याउन नसक्ने वर्तमानकै यो हुलमा हराउँछ ।
श्रीमान्– (सामान्य कपडामा सजिएको छ ।) मान्छे वर्तमानको लागि बाँच्छ, भविष्य त उसको वसभन्दा बाहिरको कुरा हो । वर्तमान सप्रिए भविष्य त स्वतः सप्रिन्छ । (त्यतिकैमा श्रीमती उसलाई ठेल्दै अघि सर्छे र जोड जोडले बोल्न थाल्छे ।)
श्रीमती– वर्तमान–भविष्य, भविष्य–वर्तमान यी सब मान्छेकै लागि त हुन् । विवादलार्ई तन्काउँदै तपार्इं त भन्नुहुन्छ– इहलोक सपार्नु छ भने वर्तमान सपार, परलोक भन्ने कुरो कल्पना हो । तर म भन्छु– यो जगत् ईश्वरीय लीला हो । त्यसैले इहलोक र परलोक दुवै सपार्न ईश्वरको साथ चाहिन्छ । ईश्वरसँग अलौकिक शक्ति छ ।
श्रीमान्– देवता, ईश्वर, परमेश्वर आदि भनिने कुरा कहीँ कतै छैनन् । छन् नै भने केही मान्छेको कल्पनामा सीमित छन् । (केही आक्रोशयुक्त स्वरमा) मानिसले बनाएका, मानिसले कल्पना गरेका कुनै कुरा पनि कहीँ अलौकिक हुन्छन् र ? तिमीले भन्ने गरेको अलौकिक शक्ति भन्ने कुरो पनि कल्पना सिवाय अर्थोक होइन ।
श्रीमती– सानो वस्तु निर्माण गर्न नसक्ने मान्छेले ईश्वर छैनन् भन्नु नुन गुलियो हुन्छ भन्नु बराबर हो । उसो भए मान्छे आफँै ईश्वर हुनुपर्छ । लौ, त मान्छेले अर्कै पृथ्वी सृष्टि गरोस् त ?
श्रीमान्– मान्छे चन्द्रमामा बस्ती बसाल्दै छ । अन्य ग्रह, उपग्रहमा प्राणीको अस्तित्व खोज्दै छ । चन्द्रमाको बाटो भएर मान्छे यात्रा गरिरहेको छ । तिम्रो प्रश्नको जवाफ आजको मान्छेले नै दिइरहेको छ । वैज्ञानिक चमत्कार भित्रिनु नै पृथ्वीले नयाँ स्वरूप धारण गर्नु होइन र ? ईश्वरीय अस्तित्व र स्वर्ग–नर्कको कुरा मान्छेको कोरा कल्पना हो । स्वर्ग–नर्कको कुरा गरेर महात्मा भनाउँदाहरूले आफ्नो प्रभुत्व जमाउन खोजेको कुरा तिमी किन बुझ्दिनौ ?
श्रीमती– ईश्वरले नै लालनपालन गरेका छन् । यो ब्रह्माण्ड संसारलाई अस्तित्ववान् पारेका छन् । ईश्वरको कृपा हुन्नथ्यो भने यस धर्तीमा ठमठम्ती हिँड्न सकिन्थ्यो र ?
श्रीमान्– (अघि सर्दैै) भ्रम, यो सब भ्रम बाहेक अर्थोक केही हैन । ईश्वरको नाममा अन्धविश्वास जन्मिरहेछ, भ्रान्ति फैलिरहेछ, अहङ्कार झाँङ्गिरहेछ, जिद्दीपन बढिरहेछ । तिम्रै ईश्वरीय विश्वासलाई नियाल्ने नै हो भने पनि ईश्वरको नाममा भ्रम र त्रास फैलिएको मात्र देखिन्छ ।
श्रीमती– यो मान्छेले गरेको विश्लेषण हो । मान्छेले भनेको कुरा सबै ठीक हुन्छ भन्न सकिन्न । झुटको खेती गर्ने पनि धेरै छन् यहाँ ।
श्रीमान्– हो, अहिले भने ठीक बाटामा आयौ । यत्ति कुरा बुझ, ईश्वरीय लीलाको वकालत गर्ने पनि मान्छे नै हुन् । मान्छे झुट हुनसक्छ भन्ने तिम्रो कुरालाई म स्वागत गर्छु । अधोगतीतिर लम्केका साधुमहात्मा भनाउँदाहरूले स्वर्ग र नर्कको कल्पना गरी ईश्वरीय सत्ताका झुटा कथा सुनाएर जनतालाई ठगिरहेछन् र आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गरिरहेछन् । हाम्रो बुद्धि बिगार्न, हामीमा भ्रान्ति पैदा गर्न र हामीलाई धार्मिक कट्टरपन्थी बनाउन ईश्वरको प्रपञ्च रचिएको हो । मिलेर हामी अघि बढ्न सके विष्णुको अंश मानिएका राजाहरूलाई त सत्ताच्युत गरी सामान्य नागरिक बनाइदिन सक्ता रहेछौँ भन्ने कुरो हाम्रो व्यवहारले प्रमाणित गरिसकेको छ । अझै विष्णुको अस्तित्वलाई स्वीकार गर्नु बोक्रे आस्तिकता मात्र हो ।
श्रीमती– मसँग दह्रो विश्वास छ, ईश्वरीय लीला अनमोल छ । गल्ती गर्नेलाई सजाय ईश्वरले नै दिन्छन् । गल्ती सामान्य नागरिकले गरोस् या राजाले । ईश्वरले पनि सङ्कट भोग्नुपरेका थुप्रै घटनाहरू छन् । विश्वका हरेक कुरामा रहस्य छ । सृष्टिको संरचना सन्तुलित छ । समुद्रको पानी पृथ्वीभरि पुग्छ । पृथ्वीभरि छरिएको पानी अन्ततोगत्वा समुद्रमै मिल्न पुग्छ । ओहोरदोहोर भइरहन्छ । यो सब ईश्वरीय लीला हो ।
श्रीमान्– हो, समुद्रको पानी खेतखेत पुग्छ, खेतखेतको पानी समुद्रमा मिल्न आउँछ । यो सबै प्राकृतिक नियम हो । प्रकृतिले नै सम्पूर्ण कुराको तारतम्य मिलाएको हुन्छ । तारतम्य बिग्रियो कि भूकम्प हुने, बाढी–पैह्रो जाने, महामारी फैलनेजस्ता विनासकारी अवस्था सिर्जना हुन्छन् । तर तिम्रो मत भिन्न छ । के यी सब ईश्वरीय अनुकम्पाका प्रतिफल हुन् त ?
श्रीमती– (उत्साहित हुँदै) जरुर ! जब अधर्म बढ्छ, अन्यायीका हातबाट न्याय मर्छ, ईश्वरले नै यी सबै घटना घटाउँछन् । घटनापश्चात् धर्मको, न्यायको स्थापना हुन्छ ।
श्रीमान् – (मुस्कुराउँदै गिल्ला गर्ने ढाँचामा) हो, तिम्रो कुरा मनासिव हो ! पूर्वी नेपालमा ०६५ भदौ २ गते सप्तकोशी बाँध भत्केर हजारौँ जनताको उठिवास भो, लाखौँ जनाले महिनौँ कहर काट्नुपर्यो । पश्चिमी नेपालमा फैलिएको हैजाले सयौँ जनाको ज्यान लियो, सयौँ परिवारलाई विचल्नीमा परेको छ, अन्य क्षेत्रको बाढीपहिरोको कहिरन गरी साध्यै छैन । यी सब कुरा ईश्वरले धर्म र न्याय स्थापनार्थ गरेका हुन् होला, हैन ? धनसम्पत्ति गुमाउने, मर्ने र दुःख पाउने सबै जना अधर्मी थिए, अन्यायी थिए, हैन ?
श्रीमती– त्यो त एकाधले गरेको गल्तीको प्रतिफल सबैले भोगेको मात्र हो ।
श्रीमान्– उसो भए चिन्दै नचिनेको, जान्दै नजानेको मान्छेले गल्ती गर्छ भने त्यसको सजाय तिमी भोग्छ्यौ ?
श्रीमती– (केही उत्साहित हुँदै) हँ, त्यसो गर्न म बन्दै तयार छैन ।श्रीमान्– उसो भए अन्याय र अधर्म त तिम्रै ईश्वरबाट हुँदो रहेछ भन्ने यो ठोस प्रमाण हो, हैन र ?
श्रीमती– (एक क्षण घोरिन्छे ।) तपाईं जे ठान्नुस् । ईश्वरको लीला अपरम्पार छ, त्यसै भनिएको हैन ।
श्रीमान्– उसो भए अझै वादविवाद छ । (सहज हुँदै) सुन, मानिसमा हुने आत्मबल, मानिसले देखाउने उदारता, मानिसले गर्ने प्रेम र इमान्दार भएर देखाउने सुकर्म नै धर्म हो । यस्तो धर्मले सबको कल्याण गर्छ । बरू यस्तो धर्मलाई नै ईश्वरको नाम दिएकी भए हुन्थ्यो । बुझ– प्रकृतिले कसैको अहित गर्दैन । हो, जब मानिसले प्रकृतिलाई बिगार्छ, तब प्रकृतिले पनि मानिसलाई बिगार्छ । प्रदुषण बढाएर होस् या अन्य खाले अहङ्कार थोपरेर होस्, मानिस दिनानुदिन गलत कदम चाल्दै छ । त्यसबाट प्राकृतिक र भौतिक वातावरण बिग्रन गई असन्तुलित वातावरण देखापर्छ । त्यसैको परिणामस्वरूप अनिष्टकारी अवस्था जन्मिएको हो ।
श्रीमती– उसो भए शान्ति खोई त ?
श्रीमान्– शान्ति पाउन ईश्वरको आराधना हैन, कर्मशील बन्नुपर्छ, वर्तमानको उपासक हुनुपर्छ जसले मानिसलाई जीवनवोध गराउँछ, आत्मबल दिन्छ, कर्ममुखी बनाउँछ र शान्ति दिन्छ । यसका लागि मैले फूल, अगरवत्ती, धूपदीपको सट्टामा कलम, कुचो र खुर्पाको प्रयोग गर भनेको हुँ ।
श्रीमती– उसो भए गर्ने के त ?
श्रीमान्– आजैदेखि आफ्नै हातमा सबथोक रहेछ भन्ठानी आफूलाई सरिक पार्ने हो भने सिर्फ एक दशकमा चमत्कार भित्रन्छ ।
श्रीमती– आपत् पर्दा ईश्वरलाई पुकार्ने र सुख पाउँदा अहङ्कार देखाउने त आजका मानिसको स्वभाव नै बनेको छ । हेर्नुस्, प्राणीमा पाइने चेतना नै ईश्वरीय सत्ताको प्रमाण हो । फेरि तपाईं एक दशकमै चमत्कार भित्रन्छ भन्नुहुन्छ । त्यो कसरी सम्भव हुन्छ ?
श्रीमान्– सही रूपमा प्रगति गर्नका लागि प्रथमतः मानिसमा अहङ्कार, ईष्र्या, पश्चगामी र यथास्थितिवादी सोचको मृत्यु हुनुपर्छ । कर्मशील पाखुरीको विकास गर्नुपर्छ, आफ्नो बौद्धिक स्तर उकासेर मनमा परिवर्तन ल्याउनु जरुरी हुन्छ । न्यायको स्थानमा उभिने प्रण गर्नुपर्छ । शरीरमुखि हैन श्रममुखि हुनुपर्छ । मनमा आउने अलौकिक कुराहरूको पछि दगुर्नु हुन्न । यसो गर्न सक्यौ भने तिमी सप्रन्छ्यौ । तिमीजस्ता एकएक गर्दै मान्छेहरू सप्रिए भने पूरै मानव समुदाय नै सप्रन्छ ।
श्रीमती– यी सब मनगढन्ते कुरा हुन सक्छन् । प्रमाण पनि हुनुपर्यो नि । बिना प्रमाण पत्याउने कुरा पनि भएन ।
श्रीमान् – तिम्रो जिज्ञासा शतप्रतिशत सत्य छ । विना प्रमाण लादेको कुरा ढोंग हो । विज्ञानले पनि प्रमाण खोज्छ । ईश्वर छन्, ईश्वरीय अनुकम्पाले यो चराचर जगत् चलेको छ भन्ने कुराको प्रमाण कहीँ भेटिन्न । न यसलाई विज्ञानले नै समर्थन गरेको छ । विज्ञानको समझ बाहिरको कुरा हो यो । तर यत्ति कुरा बुझ– यस विश्व परिवेशमा जे जति सद्गुणी, विद्वान् र विलक्षण प्रतिभायुक्त मानिस थिए र छन् ती सबैले धेरथोर कर्मशील पाखुरीको विकास गरेका थिए, आफ्नो बौद्धिक स्तर उकासेर संसारिक जगत्का कुराहरूको वोध गरेका थिए । वस्तुले दिलाएको पाठ धोकेका थिए । जहिले पनि न्यायको स्थानमा उभिने र श्रममुखि भई कर्म पथमा निरन्तर सक्रिय हुने काम गरेका थिए । हरेक व्यक्तिमा हरेक किसिमका प्रतिभा र क्षमता अकर्मण्यरूपमा लुकेका हुन्छन् जुन ऊ स्वयम्लाई थाहा हुन्न । त्यो सुषुप्त अवस्थाको प्रतिभा र क्षमतालाई सक्रिय पार्ने मुख्य काममा उसलाई उसकै निरन्तर अभ्यासले मद्दत गर्दछ । आत्मबल र सकारात्मक सोचका साथ कर्मपथमा अघि बढ्, प्रमाण तिमी स्वयम् हुन सक्छ्यौ ।
श्रीमती– हामी अस्तित्ववान् छौँ, प्रकृतिका हरेक वस्तुमा अस्तित्व छ । यही कुराको प्रमाण नै ईश्वर हो । ईश्वरीय सत्तालाई मिथ्या कल्पना भनी धज्जी उढाउनु वैज्ञानिक यथार्थता हैन । ईश्वरको कृपा हुँदा जो पनि प्रतिभाशाली हुन्छ ।
श्रीमान्– (हाँस्दै र जिस्क्याउने पाराले) उसो भए त कर्म नगरीकनै ईश्वरीय आराधनामा संसार जुटे भइगयो नि त ।श्रीमती – कर्म नगरीकनै फल पाउने अभिलाषा राख्नु मिथ्या कुरा हो ।
श्रीमान्– अनि विना कर्म, विना अभ्यास–साधना कसरी प्रतिभा प्रष्फुटन हुन्छ त ?(त्यत्तिकैमा छोरी आमाको बुई चढ्छे ।)
छोरी– मामू ! मलाई ईश्वरसँग भेट गराइदिनुस् न । म ईश्वरलाई पापा दिन्छु । म ईश्वरसँग कुरा गर्छु । उसलाई साथी बनाउँछु । ईश्वर त जाती हुन्छन् भन्नुहुन्छ, हजुर । जाती ईश्वरले मसँग मित्रता गर्छन् नि, मामू ?
श्रीमान्– (मुस्कुराउँदै) अब देऊ उत्तर छोरीलाई । मनगढन्ते कल्पनाको महल बनाउन सिकाऊ छोरीलाई । आफूझैँ दुर्बल नारी बनाऊ छोरीलाई ।
श्रीमती– (झर्कदै) आफूसँग कति रौँ छन् भन्ने कुरो बताउन नसक्नेले नास्तिक बन्नुको कुनै तुक छैन ।
श्रीमान्– मानव समुदायमा भ्रष्टचार व्याप्त छ । रुढिबाढिता, अन्धविश्वासी र अचाहिँदो अविश्वासीपन बढ्दो छ । यी सम्पूर्ण कुराले अराजकता फैल्याएको छ । अझ दण्डहीनता बढाएको छ । जताततै अहङ्कारीहरूको साम्राज्य फैलिएको छ । अहङ्कारले विवेकको ढोका थुनेको छ र मानिस तेस्रो विश्व युद्ध निम्त्याइरहेको छ । यस अनिष्ट घडीमा तिम्रो ईश्वर किन आफ्नो अलौकिक चमत्कार देखाउँदैनन् । निराकार रूपमा रहेका भनिएका तिम्रा ईश्वर कल्पनाको तरङ्गमा रहेको मिथ्यापन बाहेक अर्थोक केही हैनन् भन्ने त स्वयम् सिद्ध छ नि ।
श्रीमती– (आक्रोशयुक्त वाणीमा) हो, हो । तपाईंकै अनुसार म यस जगत्मा पूरै स्वतन्त्र छु भने म जसलाई जे मानूँ, मानूँ । कटाक्ष गर्ने र धज्जी उडाउने तपाईंको हक हैन ।
श्रीमान्– तिम्रो कुरो पनि सही हो । मेरो कसैलाई तल पारेर आफू माथि उक्लने सोच कदापि हैन । वादविवादमा उत्रेपछि एक पक्ष तल र अर्को पक्ष माथि हुन्छ नै । खेलको सिद्धान्तमा पनि यी कुराहरू आउँछन् ।(छोरी आफ्नै धुनमा खेलिरहेकी हुन्छे । आमाबुवातिर उसको ध्यान जाँदैन, एकोहोरो खेल्नतिरै जाछ । आक्रोशयुक्त वाणी सुनेर बहिनी भने झस्कन्छे । वादविवाद निष्कर्षमा नपुगेको ठम्याएर ऊ आफँै अघि सर्छे ।)
बहिनी– भो, अब । अहिलेलाई भने वादविवादलाई निष्कर्षतिर लैजाऔँ । यी कुराहरूमा वर्षौँदेखि बहस हुँदै आएका छन् । आजसम्म पूर्ण निष्कर्षमा पुग्न सकिएको छैन । निष्कर्षमा पुग्नेहरू थोरै होलान् । भान्सामा खाना पाकिसकेको छ । समयमा घरको काम सकेर कर्म पथमा सरिक भयौँ भने मात्र सबैजना खुशी हुन्छन् । विना कर्म अर्थ पाइन्न । विना अर्थ व्यवहार चल्दैन । विना व्यवहारको मानिस कहलिन गाह्रो हुन्छ । मानिस हुन पनि कर्म गर्नैपर्छ । मन्दिर पसेर आराधनामै समय फालेर, गुफा पसेर तपस्यामै लिप्त भएर वा भाषणबाजीमा खरो उत्रेर मात्र व्यवहार चल्दैन । व्यवहार चलाउन सबैको राम्रो विचारको कदर हुनु जरुरी हुन्छ । अघोरै खराबलाई चाहिँ ठाडै खराब भन्नैपर्छ । अर्काको आस्थालाई जवरजस्ती खण्डित गर्दै आफ्नो आदर्शको भारी बोकाउनु किमार्थ उचित हुन्न । पूर्ण स्वतन्त्र जन्मेको मानिसलाई स्वतन्त्र नै रहन दिनुपर्छ । अर्काको स्वतन्त्रताको धज्जी उडाउने स्वतन्त्रता कसैलाई पनि छैन । भो, अब त भो । खाना खान ढिला भो । आजको बसाइ जे भो उत्तम भो !!!
(सबै मुस्कुराउँछन् । मञ्चबाट बाहिरिने तरखर गर्छन् । पर्दा विस्तारै खस्दै जान्छ ।)
०६६–०५–२९